Hotam Umurov adabiyot qoidalari

Takrir (arabcha — takrorlash) san’ati — muayyan she’rda u yoki bu so‘zni takror qo’llashdir. So‘zni takrorlashdan maqsad, o‘sha so‘zning ma’nosini, tub mohiyatini ta’kidlash, unga o‘quvchi diqqatini tortishdir.

„Layli, Layli! — debon chekib un,

El deb: „Majnundir, ushbu Majnun”.
Alisher Navoiyning „Layli va Majnun“ dostonidan keltirilgan ushbu baytda „Layli va Majnun“ so‘zlari ikki marta takrorlangan. Birinchi so‘zning takrori Majnunning oshiqligini ta’kid etsa, ikkinchi so‘zda el nazdida ishq yo’lidagi Majnunning haqiqatda majnunligi ta’kidlanyapti.

Mukarrar (arabcha — takror-takror; qayta-qayta) san’atida, V. Rahmonovning yozishicha, shoir baytda takror-takror bo’luvchi so‘zni ishlatadi. Takrirdan farqli ravishda mukarrar so‘zlar orasiga chiziqcha qo‘yiladi va takror so‘zning ikkinchisi nutqdagi „xo‘p, juda, rosa“ kabi kuchaytiruvchi so‘z vazifasini bajaradi.

O‘tarsen o‘ynay-o’ynay men gadoyi xasta yo’l uzra,

Qolurmen bir qiyo Boqmoq uchun yolbora-yolbora.

(Alisher Navoiy)

Muvozina (arabcha — tengdoshlik) san’atida birinchi misradagi so‘zlar ikkinchi misradagi so‘zlar bilan vazn jihatidan ham, talaffuz jihatidan ham teng bo’ladi. Muvozinada „parallel so‘zlar miqdori teng, so‘zlar hijolari teng, o‘qishdagi parallel misralarga sarflanadigan vaqt ham tengdir. Demak, shoir baytni shunday tuzadiki, birinchi misrada nechta ritmik to‘xtam va pauzalar bo’lsa, ikkinchi misrada ham aynan o‘sha holat takrorlanadi“ (V. Rahmonov):

Layli ishqin tanimda jon qil,

Layli shavqin rangimda qon qil.

(Alisher Navoiy)

Bundan ko‘rinadiki, barcha so‘zlarning bu xil muvofiqligi bayt ohangini yoqimli qiladi, mazmun mavjini qalb to’liq his etadi.

„Musoviyat tarafayn“da misralar odatdagi o‘qilishidan tashqari, yuqoridan pastga qarab ham o‘qiladi va o‘sha misralarning o‘zi kelib chiqadi. Ogahiy ijodida buni ko‘rish mumkin:

N	1	2	3	4
1	U1 sho‘xi	ochildi	xat-u	ruxsori
2	Ochildi	rayohinda	yuzi	gulnori
3	Xat-u	yuzi	besabr-u qarori	man-man
4	Ruxsori	gulnori	man-man	zori