Hotam Umurov adabiyot qoidalari

(Boborahim Mashrab)
Ushbu g‘azalni o‘qir yoki ashulasini tinglar ekanmiz, beixtiyor Eduard Mejelaytisning „Tungi kapalaklar“idagi ushbu mulohazani eslaymiz: „Faqat yurakdan sizib chiqqan, ustidan ruhning betakror jilolari qandaydir ilohiy yog‘dudek miltillab turgan so‘zlargina fusunkor, hayajonli bo’ladi, titrab turadi. So‘zning poetik qudrati, so‘zning mavjudligi uning musiqiyligidadir“.

Monologning ichki ko‘rinishi (bunda personajlar o‘z-o‘zlari bilan ichdan gaplashadilar) epos va dramada ko‘plab uchraydi. Ichki monologda qahramon qalbidagi yashirin o‘ylarini, fikr-mulohazalarini kitobxon bilan baham ko‘radi. Eposda bu kengroq, batafsilroq ifodalansa, dramada judayam keskin va dramatizmga boy shaklda voqe bo’ladi.

Jumladan, Odil Yoqubovning „Ulug‘bek xazinasi“ romanida Ali Qushchi Abdullatif oldidan bog‘ga chiqqanida uning qalbidan quyidagi o‘y-saboqlar kechadi:

„Hayhot! Kim aytmish, bu noraso dunyoda haq va adolat yo‘q deb! Bor! Kimki, bu dunyoda yomonlik qilsa — xoh shoh bo’lsin, xoh gado jazosiz qolmaydi! Insonga aql va shuur shu maqsadda berilgankim, bu teran haqiqatni tushunsin! Kimki bu haqiqatga tushunmay, adolatsizlik yo’lini tutar ekan, oxiri voy bo’lishi muqarrar!.. Mana, shahzoda! Toj-u taxt va shon-shavkat ishqida o‘z padarini qatl qilishdan ham toymagan edi, allomalar sarvari yoqqan ilm mash’alini so‘ndirib, Movarounnahrni zulmat qo‘yniga tashlagan edi, oqibati ne bo’ldi? Ha! Bu foniy dunyoda ham haq va adolat bordur. Bundan mo‘minlarga qatl-u qirg’in keltirgan, mehr-shafqat o‘rniga jabr-u jafo, ilmi ma’rifat o‘rniga zulmat urug’ini sochgan hech bir kimsa intiqomsiz qolmaydur!..“⁵⁰

Ko‘rinib turibdiki, monolog ham qahramon ruhiy dunyosini ochadi va o‘z kashfi bilan asar mohiyatini chuqurlashtiradi, bosh maqsadni yoritishga, tirikligini ta’minlashga hissasini qo‘shadi.