Hotam Umurov adabiyot qoidalari

B. LIRIKANING O‘RTACHA JANRLARI
G‘azal (arabcha —„ayollarga sevgi va munosabat izhor qilish“) asosan ishq-muhabbatni kuylovchi, muhabbat kabi judayam qadimiy, doimo yangi bo’lgan lirik she’rdir. G‘azal mavlono Fuzuliy ta’biricha, „Shoir qudratini bildiruvchi, hunarning guli — gulistoni“dir, Mavlono Vohid Abdulla nazdida „Qalb qonidan ochilgan lola“dir.

G‘azal aruzda ikki misrali bayt usulida yoziladi. Uning birinchi bayti „matla’“ („boshlanma“) deb yuritiladi va undagi ikki misra qofiyadosh (a-a) bo’ladi. Keyingi baytlarning ikkinchi misralari matla’ga qofiyadosh (b-a, d-a, e-a, f-a ... va h. k.) bo‘ladi. G‘azalning oxirgi xulosaviy bayti „maqta’“ („tugallanma“) deb yuritiladi va unda g‘azal muallifining ismi yoxud taxallusi („qutulish, xalos bo’lish“) qo’llaniladi. G‘azalda, ko‘pincha, qofiyadan so‘ng radif keladi.

G‘azal 3 baytdan 19 baytgacha bo’lishi mumkin. Uning mumtoz shakli 7 baytdir. Jumladan, Alisher Navoiyning „Xazoin ul-maoniy“ devonidagi 3244 asardan 2600 tasi g‘azal bo’lib, ularning 1774 tasi 7 baytlidir.

Bundan ko’rinadiki, g‘azal mumtoz adabiyotimizda janrlarning sardori bo’lib kelgan. Qofiyalanish tartibiga ko‘ra g‘azal: 1) oddiy (a-a, b-a, d-a, e-a...); 2) husni matla’ (a-a, a-a, b-a, d-a, e-a...); 3) zulqofiyatayn (a-a, b-b, d-d, e-e...): 4) zebqofiyatayn (a-a, a-a, a-a, a-a...)ga, g‘azal-mushoira, g‘azal-chiston, g’azal-nazira, g‘azal-muvashshah, g‘azal-musajja’, g‘azal-qit’a ko‘rinishlariga ega bo’lgan.

Dunyoga kelib loyiga bilmay bota qoldim,

Darmon yo‘qidin zahri balosin yuta qoldim.

Ko‘rdim men oni dushmani ruh-u tan ekandur,

Lo o‘qi bilan ikki ko‘ziga ota qoldim.

Mayxonaga kirdim, bila qoldim kuyarimni,

Masjidga kirib zohidi yaxdek qota qoldim.

Zohid, menga bir shishada may, senga namozing,

Ming taqvini bir kosai mayga sota qoldim.

Vahdat mayini piri mug‘on ilgidin ichtim,

Mansur kabi boshimi dorg‘a tuta qoldim.

To telbaligim shuhrati olamni tutubdir,

Bir jilvasig‘a ikki jahondin o‘ta qoldim.

Ayb etmangiz bu Mashrabi bexudni yoronlar,

Naylayki, bu g‘urbat ko‘chasidin o‘ta qoldim.