Hotam Umurov adabiyot qoidalari

Tragediya (yunon. „Tragos“ — echki (taka), „ado“ — qo‘shiq)da asosan ilohiy kuchlar va mifologik qahramonlar o‘rtasidagi murosasiz kurashlar falsafasi, yuqori tabaqa vakillari (podshohlar, shahzodalar, qo‘mondonlar, dohiylar, yo’lboshchilar, boshliqlar, yetakchilar)ning fojialari aks etgan.

Tragediya janrining xususiyatlari ham V. Belinskiy tomonidan yetarli asoslangan. Ular quyidagicha:

1. „Tragediyaning mohiyati... qalbning tabiiy jarayoni, maylning axloqiy burch yoki daf qilinmas bir to‘siqlik bilan to‘qnashuvidir... Tragediya — qayg‘uli tomosha! Agarda qon, o’liklar, xanjar, zahar tragediyaning odatdagi sifatlari bo’lmasa ham, lekin uning oqibati har vaqt qalbdagi eng qimmatli umidlarning yemirilishi, butun bir hayot saodatining yo‘qoluvidir. Uning qora ulug‘vorligi, uning buyuk azamatligi shundan kelib chiqadi: unda taqdir kuchi hukm suradi, uning mohiyati, asosi taqdir kuchidir“.

2. Tragediya „asosida buyuk haqiqat, yuksak donolik yotadi. Kurashda o’lgan yoki g‘alabada halok bo’lgan qahramon uchun biz chuqur qayg‘uramiz. Lekin bu kurashsiz, bu halokatsiz u qahramon bo’lmasligini, o‘z shaxsiyati bilan abadiy substansial kuchlarni, jahonni va o‘zgarmas borliq qonunlarini amalga oshira olmasligini bilamiz“.

3. „Buyuk axloqiy vazifalarni hal qilish uchun taqdir eng asl ruhlarni, kishilik dunyosi boshida turgan yuksak ruhli shaxslarni, axloqiy dunyoning tiragi bo’lgan substansial kuchlarni o‘zida gavdalantirgan qahramonlarni tanlaydi. Faqat oliy tabiatli odam tragediyaning qahramoni yoki qurboni bo’la oladi; voqelikning o‘zida ahvol shunday“.

4. „Har qanday tragediyadan mash’um halokatni yo‘qoting, siz bu bilan uni buyuklikdan, butun ma’nodan mahrum qilasiz, buyuk asardan oddiy bir narsa yasaysiz, u birinchi galdayoq o‘zining butun nafis kuchini yo‘qotadi“.

5. „Tragediya ko‘proq sun’iy asardir“. „Mana shuning uchun tarixiy shaxslarni buzib ko‘rsatishga biroz yo’l qo‘yilsa ham; tragediyaning go‘yo qat’iy huquqidir, bu uning mohiyatidan kelib chiqadi. Tragediyachi o‘z qahramonini ma’lum tarixiy vaziyatda ko‘rsatishni istaydi: tarix unga vaziyat beradi, agar bu vaziyatdagi tarixiy qahramon tragediyasining ideyasiga muvofiq kelmasa, uni o‘zicha o‘zgartirishga u to’la huquqlidir“.

O‘zbek adabiyotida yaratilgan „Muqanna“ (H. Olimjon), „Mirzo Ulug‘bek“ (M. Shayxzoda) tragediyalari ham V. Belinskiy fikrlarini to’liq isbotlaydi...