Hotam Umurov adabiyot qoidalari

SHE’RIY SISTEMALAR
Tayanch tushunchalar

She’riy sistemalar: Sillabik, metrik, tonik, sillabo-tonik; barmoq, aruz, erkin.
Jahon she’riyatida asosan to‘rtta she’r sistemasi (tizimi) mavjud: sillabik, metrik, tonik, sillabo-tonik.

Sillabik she’r sistemasi bo‘g‘inlar miqdoriga asoslanadi. Unga o‘zbek, turk, ozarbayjon, uyg‘ur, polyak, farang, ispan, rumin xalqlari poeziyasidagi she’r tizimi kiradi.

Metrik she’r sistemasi bo‘g‘inlarning uzun-qisqaligiga, unlilar holatiga asoslanadi va u grek, lotin, arab she’riyatiga xosdir.

Tonik she’r sistemasida urg‘uli hijolar o‘rtasidagi urg‘usiz bo‘g‘in nisbati erkin bo’ladi. Ritm hosil bo‘lishi prinsipiga qarab sillabik-tonik, dolnik, aksentli she’rlarga bo’linadi. Bu rus, ingliz, olmon she’riyatidagi mustaqil tizimdir.

Sillabo-tonik she’r sistemasi bo‘g‘inlarning urg‘uli, urg‘usizligiga, miqdori va tartibiga, izchil takrorlanishiga asoslanadi. Bu she’r sistemasi rus she’riyatining asosiy qismini tashkil qiladi.

Har bir she’riy sistema xalq tilining ichki imkoniyatlari, qudrati bilan yaratiladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, o‘zbek tilining ifoda va ohang imkoniyatlari, grammatik-stilistik qurilishi — barmoqni milliy she’riy sistema sifatida bunyodga keltiradi.

„Parmoq vazni“ butun turklar uchun-da, biz o‘zbeklar uchun-da milliy vazndir, musulmonlardan burun butun turk shoirlar shul „parmoq vazni bilan tizimlar, she’rlar yozar edilar“, deb ta’kidlaydi A. Fitrat.

O‘zbek she’riyatida ikkinchi — aruz sistemasi ham bor. A. Fitrat yozganidek, aruz — arablarnikidir. Ulardan forslarga o‘tgan va arab aruzi tuzatilib, kamchiliklari to’ldirilib, arab-fors aruzi holiga keltirilgan. Arab-fors aruzi O‘rta Osiyo xalqlari poeziyasiga ham kirgan. „Qutadg‘u bilig“ (XI asr) o‘zbek she’riyatidagi aruzda yozilgan dastlabki asar sanaladi. I. Sulton aruz va barmoq sistemalari orasida ma’lum birlik mavjud ekanligi (ritmning faqat bo‘g‘inlar miqdorining soni bilangina emas, balki har misraga kirgan bo‘g‘inlarning „sifati“— uzun va qisqaligi bilan tayin etilishi hodisasi)ni ta’kidlaydi va bu fikrni „o‘zbek xalqining poeziyasida ikki ritmik sistemani yaratilish fakti“ bilan izohlaydi.