Hotam Umurov adabiyot qoidalari

Drama (yunon. „drame“ — harakat) atamasi keng ma’noda dramatik turni, tor ma’noda drama janrini bildiradi. Drama, V. Belinskiy asoslaganidek, tragediya bilan komediya o‘rtasidagi janrdir, u mash’um falokatni ham, yumoristik va satirik kulguni ham talab qilmaydi. Balki hayot hodisalarini yuqori darajali tarzda, jiddiy holatda tasvirlaydi. „Dramada muhim narsa uzundan uzoq hikoyalarning yo‘q bo‘lishidir, har bir so‘z dramada harakat — amal bilan ifodalanishi lozim. Drama tabiatdan oddiy ko‘chirmakashlik emas, ayrim sahnalarning, garchi ular go‘zal bo‘lsalar ham yig‘indisi emas, drama ayrim, xos, yopiq bir dunyo bo‘lishi kerak, unda har bir shaxs o‘z maqsadiga intilib, faqat o‘zi uchun harakat qilib, o‘zi bilmasdan ham, pyesaning umumiy harakatiga yordam beradi, drama xayol, mulohaza orqali yopishtirilmasdan, balki fikrdan tug‘ilgan bo‘lsagina shunday xarakterga ega bo‘ladi“ (V. Belinskiy, 207- bet).

Dramaning qahramoni ko‘pincha hayotdagi oddiy kishilar, ularning dramatizmga to‘la qismatlaridir. Ularning taqdirlarida ro‘y beruvchi jiddiy konfliktlarning oqilona bartaraf qilinishidir.

Agar tragediya qahramoni noilojlikdan halok bo‘lsa, uni taqdir boshqarsa, drama qahramoni o‘z irodasiga, xarakteriga muvofiq yakun topadi, uni tipik sharoit mantig‘i to‘liq asoslaydi. Izzat Sulton va Uyg‘unning „Alisher Navoiy“, O‘lmas Umarbekovning „Qiyomat qarz“, ,,O‘z arizasiga ko‘ra“, Izzat Sultonning „Imon“ kabi asarlari dramaning harakat birligiga asoslangan eng yaxshi namunalari sanaladi.

Agar tragediyani fojia, komediyani kulgu, dramani jiddiylik boshqarsa, ba’zi dramatik asarlarda bu vositalarning birlashganini ko‘rish mumkin. Tragikomediya (tragediya va komediyaga xos xususiyatlarning birlashuvi) janrida inson fojiasini kulguli voqealar orqali ko‘rsatish yetakchilik qiladi. Sharof Boshbekovning „Temir xotin“ asarida „lovullab yonayotgan ayolning dod-faryodi, yetim qolgan bolalar yoki dard-u alam girdobiga irg‘itilgan ota-onalarni ko‘rmaysiz. Yuraklarni qon qiluvchi sud jarayoni ham yo‘q“ (Sh. Boshbekov), unda qishloq ayolining uqubatli, og‘ir hayoti kulguli (yumoristik va ba’zan satirik) voqealar (masalan, Alomat nomli temir-robotning taqdiri) orqali tasvirlanadi (ko‘rsatiladi).

Dramaturg o‘z asarini „Jiddiy komediya“ deb ataydi va „umuman inson fojiasi haqida komediya yozish“ mumkinligini ham ta’kidlaydi. Bu ta’kidlar bitta xulosani isbot etadi, ya’ni sof adabiy janrlar bo’lmaydi, ularning barchasi hamkorlikda, o‘zaro bog’liqlikda yashaydi.