Homo economicus

Ijodiy va noijodiy faoliyat
. Ijodiy deb hisoblash mumkin bo’lgan faoliyat 
turlarini aniqlash imkonini beruvchi mezonlar haqidagi masala murakkab 
muammolardan biri hisoblanadi. Odatda ijod deganda san’at, fan, falsafa bilan 
shug’ullanish tushuniladi. «San’at, din, falsafa yoki fanda insonning asl mohiyati 
namoyon bo’ladi»
1
. Bundan ijod bilan alohida iste’dodli odamlargina 
shug’ullanishga qodir degan xulosa kelib chiqadi. Lekin bu fikrga qo’shilish 
mushkul. Psixologlar ham, turli falsafiy yo’nalishlarning namoyandalari bo’lgan 
faylasuflar ham ijodga nisbatan bunday yondashuvga qo’shilmaganlar. 
N.A.Berdyayev qullik va inson erkinligi haqida mulohaza yuritar ekan, ijod elitar, 
aristokratik xususiyatga ega ekanligini qayd etgan va buni madaniy ijod barcha 
jabhalarda komillikka, oliy sifatga erishishga intilishi bilan tushuntirgan. Uning 
fikricha, bu holni bilishda ham, san’atda ham, inson tuyg’ulari madaniyatida ham 
kuzatish mumkin. Haqiqat, go’zallik, muhabbat miqdorga bog’liq bo’lmaydi, zero 
ular sifatlardir. O’z navbatida, tanlanishning aristokratik tamoyili elitani, ma’naviy 
aristokratiyani vujudga keltiradi. Ammo Berdyayev madaniy elita o’z qobig’iga 
o’ralib qolishi mumkin emasligini qayd etadi. Zero, har qanday guruhiy 
aristokratizm tanazzulga yuz tutishi muqarrardir. Madaniy qadriyatlar ijodi 
insoniyatning sifatsiz ommasiga darhol tatbiq etilishi mumkin bo’lmaganidek, 
madaniyatning demokratiyalashuv jarayoni ham yuz bermasligi mumkin emas. 
Haqiqiy ma’naviy aristokratizm o’zining imtiyozliligini anglash bilan emas, balki 
ommaga xizmat qilish burchini anglash bilan bog’liqdir. Din mutafakkirlari ijodda 
demokratik asosga boshqacha baho berganlar. Ular ijodda insonning ilohiy-insoniy 
tabiati namoyon bo’ladi, chunki odamlarni o’ziga o’xshatib yaratgan Yaratguvchi 
1
Фейербах Л. Избранные философские произведения. Т. 1. – М., 1955. – 232-б. 

---

– Xudo ularga o’z ijodiy dahosini ham hadya etgan, shu sababli ijod har qanday 
faoliyat turida mavjud bo’lishi mumkin, deb hisoblaganlar. 
Darhaqiqat, ijod san’at, fan, falsafa va umuman ma’naviy faoliyat doirasi 
bilan chegaralanmaydi. U faoliyatning ishlab chiqarish, siyosat, boshqaruv yoki 
oila-ro’zg’or kabi shakllarida ham mavjud bo’lishi mumkin. Ta’lim-tarbiya berish, 
muloqot qilish, bog’ bunyod etish yoki xonaki o’simliklar yetishtirish va shu 
kabilar ham ijod bo’lishi mumkin. Ayni vaqtda, faoliyatning san’at yoki fan kabi 
bir qarashda o’ta ijodiy turlarida eskilik sarqitlari va qotib qolgan andozalar 
mavjud bo’lishiham mumkin.