Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

103- расм. Гранитли жинсларнинг механик 
нураши. 

---

229 
Ўз навбатида физик нураш иккига: ҳароратли ва механик 
нурашга бўлинади.
Ҳароратли нураш.
Тоғ жинсларининг бир хилда иситилмас-
лиги сабабидан содир бўлади. Бунда асосан, ҳароратнинг суткалик 
тебраниши катта аҳамиятга эга бўлади. Мономинерал тоғ жинсла-
рининг юза қисми билан пастки қисми ўртасида, полиминерал тоғ 
жинсларида турли қаттиқлик ва рангдаги минераллар ўртасида 
ҳарорат амплитудасининг таъсиридан сиқилиш ва кенгайиш куза-
тилади. Натижада тоғ жинсида дарзлар пайдо бўлиб, аста-секин 
парчалана боради. 
Ҳароратли нураш кескин континентал арид иқлимли 
ўлкаларда ва арктикада кучли кечади. 
Механик нураш сув ва ҳаво оқимларининг кучи, гравитацион 
жараѐнлар, тоғ жинсларининг музлаши ва ўсимликлар томири 
таъсирида емирилишидан намоѐн бўлади.
Сув оқимлари таъсирида механик нураш туфайли жарликлар 
тизими, оқим ўзанлари, водийлар ривожланади (104-расм). 
Шамоллар таъ-
сирида 
емирилган 
тоғ 
жинсларида 
турли-туман 
ғаро-
йиб шакллар вужуд-
га келади. 
Қояли рельеф-
да 
бу 
восита 
гравитация кучлари 
таъсирида тоғ жинс-
лари механик парча-
ланиб, турли шакл-
лар ва бурдаланган 
материал ҳисобига 
коллювий шаклланади (105-расм). 
Сув музлаганда ўз ҳажмини 11% га оширади. Натижада 
тоғларнинг қор чизиғидан юқорисида, арктика, субарктика, денгиз 
қирғоқларида совуқдан нураш юз беради. Тоғларда 
курумлар
, 
баланд тоғларнинг текис юзаларида 
тошлоқ саҳролар 
шу йўл билан 
ҳосил 
бўлган. 
Элювий, 
делювий, 
коллювий 
нураш 
маҳсулотларидир.