Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

13.2. Нураш жараѐнлари 
Чўкинди ҳосил бўлиш муҳити кўп омилли бўлиб, унда 
ҳудуднинг иқлими, рельефи ва геотектоник режими муҳим 
аҳамиятга эга. Улардан ҳар бирининг ўзгариши чўкинди ҳосил 
бўлиш жараѐни хусусиятларига кескин таъсир этади. Демак, турли 

---

228 
иқлим, рельеф ва геотектоник режимда нураш жараѐни турлича ке-
чади. 
Ер юзасида очилиб ѐтган бирламчи тоғ жинсларининг ҳаво, 
сув ва музлик, ҳароратнинг ўзгариши ва бошқа табиий-кимѐвий 
ҳодисалар ҳамда организмлар таъсирида парчаланишига 
нураш 
дейилади. У нураш омилларига қараб физик, кимѐвий ва биологик
нурашга бўлинади. 
Физик нураш
ҳароратнинг кескин ўзгариши, сув ва ҳаво 
оқимлари, музларнинг ҳаракати натижасида тоғ жинсларининг 
механик парчаланиши орқали амалга ошади. 
Тоғ жинсларини ташкил этувчи минералларнинг иссиқликдан 
кенгайиш хусусиятлари турлича бўлганлиги туфайли улар 
ҳароратнинг кескин суткалик ўзгаришида турли миқдорда кенгаяди 
ва тораяди. Бу тоғ жинсларида дастлаб жуда майда дарзликлар 
ривожланишига олиб келади. Дарзликларга сув сингиб, музлайди. 
Натижада дарзликлар янада кенгаяди. Йирик кристалл донали 
жинсларда минералларнинг дезинтеграцияси – доналарнинг бир-
биридан ажралиб кетиши содир бўлади.
Тоғ жинсларининг генетик тури, моддий таркиби, структур-
текстуравий хусусиятларига боғлиқ ҳолда нураш турлича кечади. 
Масалан, интрузив магматик таналар устида физик нураш туфайли 
йирик ҳарсанглар тўплами ҳосил бўлиши мумкин (103-расм). 
Сув 
ва 
ҳаво 
оқимлари, 
уринма 
тўлқинлар 
катта 
емириш кучига эга 
бўлади. Сув оқим-
ларининг 
емирувчи 
кучи рельеф нишаб-
лигига 
бевосита 
боғлиқ бўлса, уринма 
тўлқинларники 
эса 
шамол 
энергияси 
билан 
белгиланади. 
Қуруқликда шамол қояли жинсларни емириб, дефлация ва 
корразияга учратади. 
Физик нураш натижасида тоғ жинслари ва минералларнинг 
турли ўлчамдаги механик бўлаклари ҳосил бўлади.