|
Х. Дониёровнинг “Ўзбек халқининг шажара ва шевалари” номли рисоласида халқнинг келиб чиқиши масаласини ўрга-нишда тил муҳим ўрин тутади, деган қараш асосида ёндашил-ган. У ўзбек миллати этник таркибини: турк-ўзбек, қипчоқ-ўз-бек ва ўғуз-ўзбек тарзида учта катта гуруҳга ажратади.1 Ўз-беклар миллий таркибининг ўзига хослиги унинг лингвистик асосдаги таснифига ҳам мос келишини таъкидлайди.
Ўзбекларнинг миллий ўзлигини англашида энг асосий мар-керлардан бири тил ҳисобланиб, ўзбек адабий тилининг шакл-ланиши, шевалар, уларнинг таснифланиши каби масалаларда Х. Дониёровдан ташқари Е.Д. Поливанов, Ғози Олим, В.В. Реше-тов, А.И. Щербак Н.А. Баскаков, А.К. Боровков, Ю. Жуманазаров, Ш. Шоабдураҳмонов каби олимлар самарали илмий тадқиқот-лар олиб боришган. Уларнинг тил мавзусидаги тадқиқотлари кенг қамровли бўлиб, бу ўринда ўзбек шажаралари, ўзбек ва турк этнонимларининг келиб чиқиши масаласи бўйича ҳам турли мулоҳазалар билдириб ўтилган.
50–70-йилларда тадқиқотчилар томонидан ўзбеклар тарки-бидаги турли этник гуруҳлар ва уларнинг миллий консолида-циялашуви масаласини ўрганишга эътибор қаратила бошлан-ди. Бунда, айниқса, қўшма археологик ва этнографик экспеди-циялар муҳим ўрин тутган. Масалан, бу даврда Фарғона водий-си бўйлаб комплекс археологик ва этнографик экспедициялар ташкил этилади. Фарғона экспедициясида М. Бикжанова, Ш. Иноғомов каби малакали мутахассислар иштирок этган бўлиб, улар турли мавзулар бўйича этнографик материаллар йиғган. Ш. Иноғомов водийда яшовчи қипчоқларнинг миллий бирику-ви масаласига алоҳида эътибор қаратади. Шунингдек, Фарғона водийсида яшовчи қурама, турк ва қипчоқлар орасида миллий бирикиш жараёнини В. Винников шахсий экспедиция мате-риалларига асосланиб ёзган мақоласида Фарғона водийсида яшовчи турк, қурама, қипчоқ каби этнографик гуруҳларнинг иқтисодий ҳамда маданий яқинлашуви, уларнинг этник хусуси-ятларини сезиларли даражада йўқолиб боришига олиб келган бўлса-да, лекин бу жараён ҳали тўла-тўкис ўз ниҳоясига етма-
Дониёров Х. Ўзбек халқининг шажара ва шевалари. – Т., 1968. – 96 бет.
34 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
ганлигини, улар ҳануз уруғ-қабилавий ўзлигини сақлаб келаёт-ганлигини қайд этади.1
Ўтган асрнинг 50–60-йилларига қадар уруғ-қабилавий ўзли-гини сақлаб келган турк, қипчоқ, қурама, лақай ҳамда қорлуқ, уз каби уруғ-қабилаларнинг ўзбек халқи этник тарихида тут-ган ўрни, анъанавий турмуш тарзи, хўжалиги ва этномаданий ўзлигини ўрганишда Б.Х. Кармишева, К.Ш. Шониёзов, Т. Файзи-евларнинг тадқиқотлари муҳим ўрин тутади.
Таниқли элшунос олима Б.Х. Кармишева узоқ йиллар даво-мида Ўзбекистон ва Тожикистоннинг жанубий туманларида ўз-бек ва тожик халқларининг этник тарихи, айрим ўзбек уруғла-ри этнографияси бўйича бой этнографик материаллар йиғишга муваффақ бўлган ва улар асосида монография ва илмий мақо-лалар чоп этган.2 У ўзбек халқи таркибига кирган этнографик гуруҳларнинг ўзаро этник-маданий, хўжалик соҳасидаги муно-сабатлари масаласига алоҳида эътибор қаратади. Унинг ишида доимо – миллийликнинг советча мажмуи, ўзбеклар таркибида туркийларнинг учта тўлқини ёки гуруҳини ажратиб кўрсатиш ва минтақа ҳудудида турли йўналишдаги доимий миграция ҳамда туркий-форсий аҳоли қоришмаси каби элементлар ажра-либ туради.
Олиманинг қараши бўйича, Мовароуннаҳр аҳолиси кўчман-чи ва ўтроқ, туркий ва эроний аҳолининг доимий аралашуви натижасида шаклланган. Мовароуннаҳр чўлларида кўчманчи
Винников В.Р. Современное расселение народов и этнографичес ких групп в Ферганской долине // СЭС. – М., 1959. Вып.II. – С.382–409.
2 Қаранг: Кармышева Б.Х. Сведения об узбекских родах семиз и кесамир // Сб. стат. по истории и филологии народов Средней Азии, посвящённый 80-летию со дня рождения А.А. Семёнова. – Сталина-бад, 1953; Ўша муаллиф. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана. Историко-этнографический очерк животноводства в дореволюци-онный период. – Сталинабад, 1954; Ўша муаллиф. Этнографическая группа “турк” в составе узбеков (историко-этнографические дан-ные) // Советская этнография. 1960. №1. – С.3–22; Ўша муаллиф. К истории формирования населения южных районов Узбекистана и Таджикистана // Советская этнография. 1964. №6. – С.95–102; Ўша муаллиф: Очерки этнической истории южных районов Таджикиста-на и Узбекистана. – М., 1976.
Do'stlaringiz bilan baham: |
