Хўжаев Файзулла (1896-йил 1-июл, Бухоро – 1938-йил 13 ёки 15-март, Москва)

Asfandiyorxon
(?-1918-yillar)
(1910-1918)

Xiva xoni. Qo‘ng‘irotlardan. 1910-yil otasi Muhammad Rahimxon II vafotidan so‘ng rus podsho hukumatining yordami bilan taxtga chiqdi. 1910, 1914-yillarda Peterburgda bo‘ldi. Asfandiyorxon davrida ma`rifatparvar vazir Islomxo‘ja tashabbusi bilan Vxiva va boshqa shaharlarda pochta-telegraf, kasalxona, ikki madrasa va yangi tipdagi maktablar, xatto rus maktablari qurildi. Asfandiyorxon Islomxo‘jani xazinadagi mablag‘ni behuda sovurishda ayblab qatl etdi (1913-yil), butun yerlarni qayta o‘lchatib, mehnatkash xalqqa og‘ir soliqlar soldi. Uning zulmiga qarshi 1915-yil Mang‘itda, 1916-yil yanvarda Xo‘jaylida xalq chiqiqshlari bo‘lib o‘tdi. 1905-1907-yillarda tashkil topgan “Yosh xivaliklar” tashkiloti 1917-yil fevral inqilobidan so‘ng oshkora ish boshladi. Bu tashkilot 1917-yil 5-aprelda xonni burjua islohoti o‘tkazish haqidagi manifestga qo‘l qo‘yishga majbur etd.

Shu tariqa xon boshliq konstitutsion monarxiya tuzildi. Davlatni idora etuvchi “Idorai mashvarat” tashkil topdi. Lekin islohot mehnatkashlar ahvolini yaxshilamadi. Asfandiyorxon ko‘p o‘tmay “Idorai mashvarat”ni tarqatib, yana mustabid hokimiyat o‘rnatdi. Asfandiyorxon 1918-yil 22-yanvarda yuqori martabali amaldorlar va din ahllari ishtirokida davlatni birga boshqarish hamda bolsheviklarga qarshi kurashish uchun Junaidxon bilan Xivada muzokara olib bordi. Natijada Asfandiyorxon Junaidxonni qo‘shin boshlig‘i (sardori karim) etib tayinlanib, hokimiyatni unga topshirdi. Oradan ko‘p o‘tmay, Junaidxon hokimiyatni butunlay qo‘lga olish uchun Asfandiyorxonni yashirin ravishda o‘ldirtirdi. Junaidxon taxtga o‘z ta`siridagi Sayid Abdullaxonni o‘tqazdi.

Said Abdullaxon
(?– 1933-yil, Krivoy Rog shahri, Ukraina)
(1918-1920)

Xiva xoni, qo‘ng‘irotlardan. Feruzning o‘g‘li. Ukasi Asfandiyorxon suiqasd natijasida o‘ldirilgach, Junaidxon tomonidan Xivaga xon qilib ko‘tarilgan (1918-yil 3-oktabr). Said Abdullaxon jismoniy jihatdan zaif va irodasiz bo‘lib, Xiva xonligidagi barcha ishlarni amalda yasovulboshi Davlatmurod mahram orqali Junaidxon boshqargan. Junaidxon o‘z kishilari: Choriqboy (Toshhovuz), Safar Depmechi (Ilyali), Qilich Qora (Porsu), Goklan bola (Mang‘it), Anna Geldibek (Taxta), Xalil Maxsum (Urganch), Shixim Sulg‘un (Xiva)larni hokim qilib tayinlagan.

Xiva xonligi qizil askarlar tomonidan bosib olingach, Said Abdullaxon taxtdan voz kechishga majbur bo‘ldi (1920-yil 2-fevral) va iltimosiga ko‘ra, u Xivada qoldirilgan. Biroq, Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasida qozikalon Ibrohim Oxun boshchiligida bo‘lgan ulamolarning qizil askarlarga qarshi ko‘targan isyoni (1920-yil 23-iyun)dan keyin, bu isyonga hech qanday aloqasi bo‘lmasa ham Said Abdullaxon va uning harami, yaqin qarindoshlari, 10 to‘ra hamda Hikmatilla Oxun (qoziaskar), Obid Oxun va boshqalar Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR)dan badarg‘a qilingan (1920-yil yozi). Dastlab Moskvadagi Lubyanka - 2; Novospassk, Ivanovo monastirlaridagi qamoqxonalarga tashlangan. 1923-yilda Said Abdullaxon va uning avlodlari Ukrainaning Yekaterinoslav gubernyasiga surgun qilingan. U surgunlikda 10 yil yashagan. So‘ngra kasallanib, vafot etgan. Xorazmlik adib Qo‘zi Davat Said Abdullaxon haqida “Xusumat” (Nukus, 2001) tarixiy romanini yozgan.

Shoxruhbiy