|
Mavzuni o’rganganlik darajasi. Shavqi Dayfning arab adabiyotida roli saytlarda batafsil berilgan. Lekin Shavqi Dayf haqida o’zbek manbalarida ma’lumot yo’q. Tarixul adab asarida juda keng yoritilgan. Shavqi Dayf haqida Abu Darvish ham o’rgangan. Qilgan ishlari, unvonlari va yozgan kitoblari haqida izlanishlar olib borgan. Doktor Yusuf Xalif “Arab adabiyoti ensiklopediyasi” da Shavqi Dayf ko’targan yana bir jihatni, ya’ni tarixiy yangiliklarni tanqid qilish, tekshirish va hujjatlashtirishdan so’ng uning manbalarida to’xtab, ularni istisno qilgan holda obyektiv qarash, uslubiy to’g’rilik va usullarning chuqurligi haqida o’rgangan. Doktor Ashraf Ali Daadur Shavqi Dayfning adabiyotga boʻlgan yondashuv jihatlariga eʼtiborni qaratgan.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishida Shavqi Dayfning arab adabiyoti rivojidagi rolini va qilgan ishlarini maqsad qilib oldik.
Yuqoridagi maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
Misrda yangi davr adabiyotini rivoji;
Shavqiy Dayfning hayoti va faoliyatini o’rganish;
Shavqi Dayfning tanqidchiligi;
Arab she’riyatida va nasrida san’at va uning ta’limotlari;
Shavqi Dayfning arab adabiyoti rivojidagi roli;
I BOB. MISR ADABIYOTINI RIVOJLANISHIDA SHAVQI DAYFNING FAOLIYATI
Misrda yangi davr adabiyotining rivoji (1952-yil va undan keying davr
Misr adabiyotida hikoyachilik san’atiga kelsak, unday bo‘lmagan. Maqomat degan narsa bor edi. Bu san’atga birinchi bo‘lib keng qadam tashlagan Muhammad Al-Muvaylihiy o‘zining kelib chiqishi bilan roman san’ati tomon qadam tashlagan. Biz bugun bilamiz. Shundan so‘ng Muhammad Husayn Xaykal o‘zining ilk romanini nashr etguniga qadar bu san’atni rivojlantirishga jiddiy urinishlar to‘xtatildi. Zaynab va Mustafo Lutfiy Al-Manfalutiy fransuz romanlarini qiziqarli tarzda tarjima qilgan, so‘ngra uyg‘onish davri boshlangan. Unga hissa qo'shganlar orasida Nagib Mahfuz va Muhammad Abdel Halim Abdulloh bor edi. Hikoyaga kelsak, u romandan keyingi yillargacha o'z shaklini tugatmagan va rahbarlik Muhammad Taymurga tegishli. Uning eng mashhur shaxslari orasida Mahmud Taymur va Tavfiq Yusuf Avadlar hisoblanadi.
XX-asr boshlarida Misrda Abu Xalil al-Qabboniy, Aziz Iyd va Jorj Abyad kabi Shavom muhojirlari tomonidan tashkil etilgan. Najib ar-Rihaniy va Yusuf Vehbe kabi misrliklar oʻz kareralarini davom ettirgan, ular Misr xalqini taqdim etgan teatr guruhlarini tuzgan. Bular asosan Yevropa (asosan fransuz) teatriga asoslangan asarlar hisoblanadi. Shuningdek, u Yoqub Sanua kabi yozuvchi kashshoflarni topdi, undan keyin Mahmud Taymur va Ibrohim Ramzi Tavfiq al-Hakimgacha pyesa yozdi.
Bu Misrning she'riyat va adabiyotdagi o'rni va uning uyg'onishining bir qismidir va Misr islom she'riyatining turli xil turlarida ajralib turardi. Jumladan, eng mashhur shoirlari Mahmud G'unaym, Ahmad Muharram, shoir Abdel Aziz Masluh va boshqalar. ishqiy she’riyat va boshqalar. Bu misrlik yozuvchi va shoirlarning roli va Misr haligacha arab madaniyatiga kirish eshigi hisoblanadi. Misrda Qohirada arab tili akademiyasi mavjud bo‘lib, u yangi so‘zlarni qo‘yadi, ifodalaydi yoki eski so‘zlardan olingan, sivilizatsiyaning sur'atida til bilan hamnafas bo'ldi. U shuningdek grammatika va morfologiya bo'yicha eng so'nggi topilmalarni chiqaradi.3
Misr adabiyotida 1950 yillarda, bu mamlakat tanqidchilari tili bilan aytganda “sancha – chexovcha” realistik novella yetakchi o'rinni egallagan edi. Mahmud Teymur, Ubayd, Mahmud Lashin, Abdurrahmon Sharqoviy, Nu'mon Ashur, Yusuf Idris va boshqalar ana shu janrda ijod qildilar. 60-yillardan esa adabiyotda yangi, norealistik tamoyil ko'zga tashlana boshladi.
Realizmdan chekinishning ilk belgilari dastlab keksa avlod yozuvchilari ijodida namoyon bo'ldi. Najib Mahfuz va Yusuf Idris novellalari ham 60-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o'zining realistik belgilarini yo'qota bordi, bir vaqtning o'zida ramziylik, abstraksionizm va naturalizm xislatlarini o'zida mujassamlantirib bordi. Bir guruh yosh novellistlar 1965-yilda adabiyotda yangi oqim vujudga kelganini e'lon qildilar. Oqim tarkibi bir xil emas edi. Ularni Misr adabiyotining ilgarigi yutuqlariga salbiy munosabat va badiiy ijodda shaklga ko'proq ahamiyat berish kabi xislatlar birlashtirib turar edi.
Yosh ijodkorlarning ilgarigi adabiyot yutuqlarini rad etishi ko'proq keksa avlod adiblarining ilk ijodida targ'ib etilgan ijtimoiy g'oyalarga ishonmaslik oqibatida kelib chiqqan edi. Kelajak ijtimoiy taraqqiyotga bo'lgan ishonchsizlik ular asarlarida qora bo'yoqlar, pessimistik ruhning paydo bo'lishiga olib keldi. Ular endi ijtimoiy mavzulardan uzoqlashib, o'zlarining sub'ektiv kechinmalarini tasvirlashga tutindilar. Idrisning «Dard tili» novellasi, «Zaminiy komediya» pesasi, Najib Mahfuzning «Gado», «Nil ustidan safsata» romanlari shunday asarlar jumlasiga kiradi. Tanqidchilar «Yangi mavj» yozuvchilari ijodini turlicha baholaydilar.
Gali Shukri yozadi: Arab dunyosi tarixning boshi berk ko'chasiga kirib qoldi. Bunday holatda ba'zi yozuvchilardan mavhumlik, tushunarsizlik, murakkablik deb atalgan xususiyatlardan voz kechishni talab qilish, ehtimol, nafaqat adabiyotga nisbatan, balki insonga nisbatan ham xiyonat bo'lar edi. Tanqidchining bu xulosasi yozuvchini uning grajdanlik vazifasidan ozod etibgina qolmay, balki ijtimoiy munosabatlarni tasvirlashga bo'lgan har qanday istakni adabiyotga, san'atga nisbatan xiyonat deb talqin etadi. Sabri Hofiz, G'olib Xalsa kabi bir guruh tanqidchilar adabiyotda yuzaga kelgan yangilanish tamoyilini qo'llab-quvvatlasalar ham, ammo yosh ijodkorlarni shaklbozlikka berilib ketishdan, G'arbga mukkasidan ketib taqlid qilishdan ogohlantirar, bu yo'l obrazlarning deformatsiyalanishi, tusini yo'qotishga olib kelishi mumkinligini uqtirar edilar.
«Yangi mavj» oqimining eng ashaddiy modernistik qanotiga xayrxoh bo'lgan tanqidchilar, odatda, realizmga xufiyona yoki ochiqchasiga dushmanlik ko'zi bilan qarashar, uni ma'lum bir siyosiy yo'nalish bilan bir narsa deb talqin etishar edi. Ular realizmni “suratkashlikda” teranlikning yetishmasligida, mavzularning «siyqa»ligida, inson qalbiga e'tiborsizlikda ayblashardi. Abu al-Hamid Ibrohim 40-yillarda realizm hamma yoqni egallab olgani haqida yozarkan, Edvard Xarrat uzoq yillar davomida uning xarsangtoshlari orasidan o'ziga yo'l ochib borishga majbur bo'lgani, ana shundan keyingina hayotning absurd, ma'nosiz ekani haqida ayta olganini ta'kidlaydi.
Misr novellistikasining 60-yillardagi asosiy ijodkorlari Gamal al-G'itoni, Muhammad al Bustoni, Diya ash-Sharqovi, Muhammad Hofiz Rag'ab, Baho Tohir, Muhammad Ibrohim Mabruk va boshqalar edilar. Ularning ko'pchiligi ingliz tilini bilisha, Sartr, Joys kabilardan iqtiboslar qilishardi. Ko'p hollarda ular biror bir adabiy oqim, hatto san'atning boshqa turlaridan tasvir vositalarni olib ishlatishar edi. Masalan, Hasan Muqosib, Abdulhokim Qosim hikoyalarida voqealarning kinodagidek kadrlar shaklida tasvirlanishi, Magid Tabia asarlarida matnda boshqa hafrlar bilan ajratib ko'rsatiladigan chekinishlar qilingani bunga dalil bo'la oladi. Bu turdagi asarlarda zamon ketma-ketligini buzib tasvirlanadi, har xil ramzlar keng qo'llaniladi, voqelik va tush, chin voqealar va ro'yolar omixta holda bayon etilgan.4
Odamlarning parokandaligi, bir-biridan begonaligi mavzusi 60-yillar novellistikasida asosiy o'rinlardan birini egalladi, vaholanki Misr adabiyotining oldingi o'n yilliklari davomida qahramonlar odamlarga mehribon edi. «Yangi mavj» ikki qanotdan iborat edi. Uning birinchi qanoti realistik boʻlib, 50-yillar realizmidan o'zining tasvir vositalari jihatidan farqlanar edi. Ikkinchi qanot esa, norealistik. Yevropaning syurrealizmiga yaqin, lekin o'zining bir qator milliy xususiyatlariga ega edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
