Himoyaga ruxsat etildi

1.2 . Shavqi Dayfning hayoti va faoliyati
Ahmad Shavqi Abdul Salam Dayf. U (milodiy 1910-yil 13-yanvarda) Misrning Domietta gubernatorligidagi Avlad Hamam qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning qishlog'ining ko'p aholisi qishloq xo'jaligida ishlagan, shuning uchun uning ko'zi qishloqqa, dehqonlar hayotiga va qishloq xo'jaligiga ochilgan. Baliqchilar o‘zining soddaligi va go‘zalligi bilan Qishloq ro‘parasida baliqchilar va ularning to‘rlari, gazlangan suvlari bilan Manzala ko‘li joylashganki, go‘yo uning yorqin, sokin yuzasida tiniq billur osmon cho‘zilgan va unda yelkanli qayiqlar suzib yuradi. Shamol daraxtlarni tebratib, hilpiratib turli o'lchamdagi oppoq yelkanlari bilan, go'yo ular bitta noyob qanotli suzib yurgan qushlar kabi ko’rinar edi.
Mehmon bolaligidanoq tasavvurida chizgan bu go‘zal surat uning vijdoni, tasavvurini yuksaltirishga hissa qo‘shgani bois u go‘zallikka, soddalikka, didga mehr bilan ulg‘aygan.
Uning ota-onasi o‘g‘lining bir kun kelib shunday buyuk olim bo‘lishini o‘ylamagan va ularning orzulari o‘g‘lining otasi kabi Al-azhariy shayxi bo‘lishini o‘ylamagan edi va bu zamon odamlarining fikricha, o‘z o‘g‘lining bu buyuk olim bo‘lishini orzu qilgan edi. Farzandlar Alloh taoloning zikrida, Alloh taoloning panohida bo'lishlari, Al-azharda ta'lim olishlari va har bir ona va otaning ko'zi bo'lgan azhar ta'limotida yurishlari kerak edi. Bo'lib o'tgan voqea ularning orzularini deyarli barbod qildi. Ularning yolg‘iz o‘g‘li umrining boshida chap ko‘zidan ayrilib qoldi. To‘qqiz yoshida oilasi qishloqni tark etib, Domietta shahriga ko‘chib o‘tdi.
Shavqiy dengiz masjidiga biriktirilgan mehmonlar kitobiga kirdi. Bir yilga yetmay Qur’onni to‘liq yod olib, o‘zlashtirib oldi. Uning hayoti va Qur’oni Karimga bo‘lgan qiziqishi butun umri davomida – arab adabiyoti ta’sirida bo‘lishiga qaramay saqlanib qolgan va umrini Qur’oni Karimning qisqacha tafsiri bilan yakunlagan. Qur’onni yod olgandan keyin 1920-yilda diniy institutga o‘qishga kirdi. U shu paytgacha-qishloqdan shaharga ko'chib o'tganiga qaramay ota-onasining shayx bo'lish istagiga javoban hayoti diniy yo'lda davom etganini ta'kidlaydi) lekin uning istagi ota-onasinikidan farq qilardi. Bu istak uning o‘qishi va adabiyot sohasidagi bilimi bilan boyidi va uning nafratiga bog‘liq emas edi. Diniy ilmlar yoki shunga o‘xshash narsalar uchun inson faqat o‘z hayotida o‘zining aniq dindorligini ko‘rsatadi, bundan tashqari, arab tili ilmlari va uning ixtisosligi boshqalarga ta'sir qilgan adabiyoti diniy ilmlar bilan mustahkam aloqaga ega bo'lib, u kishining oldiga borgan narsalarimiz bu mavzuga to'xtalganda uning qalamida eslatib o'tadi.
Shavqiy Dayf o'zi haqida shunday deydi: “Bola otasining kutubxonasida turli fiqh va hadis kitoblarini ko'rib ulg'aygan. Bobosi otasiga o‘xshagan keksa kishi bo‘lib, diniy muhitdagi bu tarbiya unga katta ta’sir ko‘rsatgan, o‘zi ham islom dinini va uning muhtaram Rasulini sevishga, ularni asrab-avaylashga, ularni ardoqlab, muqaddas qilishga odatlangan edi. otasining kutubxonasidagi Fattouh ash-Shom, Divon ibn al-Farid va Majdulin qissasi kabi baʼzi tarixiy va adabiy kitoblar bor edi.
Shuning uchun bola bu va shunga oʻxshash kitoblarni baʼzan diniy kitoblarga qarar edi. Kundalik gazeta va haftalik jurnallardagi adabiy maqolalarni o‘qir va bu maqolalar mualliflariga bo‘lgan hayrati uni ularning bir qancha kitoblarini olishga undagan, bu esa ularga bo‘lgan hayratini oshirgan. Uning adabiy shakllanishida Al-Azhar ilmidan ko'ra ko'proq yordam berishi mumkin edi. Rostini aytadigan bo‘lsak, bolaligidanoq o‘z madaniyati bilan oziqlangan, unga shu ne’matni bergan muhitda ulg‘aygan.
Shoir Ahmad Shavqi Misr adabiy hayotida uni Misr xalqining ko‘pchiligi tanigan va Shayx Abdul-Salom ilmi darajasidagi odamga noma’lum bo‘lishi dargumon. O'g'lining ismini uning o'rniga qo'ydi va o'g'li Osim ko'rsatdiki, Shavqiyning onasi uni shoir Ahmad Shavqiydan keyin Ahmad Shavqi Dayf deb atalgan.
Shavqiy Dayf taʼlimning ikkinchi yoʻlidan bordi (milodiy 1932 – milodiy 1933) Qirol Fuad universitetining arab tili boʻlimiga oʻqishga qabul qilindi. Uning keyingi ilmiy hayotida mashhur bo'lgan adabiy yo'nalishdagi yutug'i, uning arab fanlari va adabiyoti xizmati bilan shug'ullanishi va ixtisoslashuviga olib keldi. Shuning uchun u bir guruh professorlar, arab jamoati arboblari bilan uchrashdi. O'sha paytda ular unga aniq ta'sir ko'rsatdilar hamda hayotida yordam bergan juda ko'p fan va tajribalarni berdilar, shuning uchun u ularni yozib oldi. Uning hayoti (men bilan) haqidagi kitobida, masalan: Fors va uning adabiyoti professori, Shavqiy mohir yozuvchi ekanligiga guvohlik bergan professor Abdul Vahhob Azzam va uning ustozi Ahmad Amin, islom ilmi professori edi. U shunday ta'riflaydi: Ahmad Amin qadimgi va zamonaviy madaniyatlarni ajoyib uyg'unlikda birlashtirganlarning birinchi safida hisoblangan, bu ajoyib uyg'unlikda idrokkor aql, aniq idrok va qat'iyat bilan mos kelmaydigan matonat yordam bergan. Islom tafakkuri xazinalari va repertuarlarini o‘zlashtirish bilan tenglashtirib bo‘lmaydigan tadqiqot va assimilyatsiya. Uning ustozi Ahmad Amin, ayniqsa, uni arab xalqining ruhiy hodisalari, ya’ni dunyoqarashini tasvirlash bilan shug‘ullanayotganini ko‘rib, taqdim etadi.
Darhaqiqat, Ahmad Amin, Shavqi Dayfni “Risola” jurnalida adabiy maqolalarini ko‘zdan kechirib Shavqi Dayfning ilk adabiy maqolasiga ruxsat berib, uni nashr ettiradi. “Alam al-adab” asarini yozgan. Ushbu jurnalda u oʻzining adabiy faoliyatiga oʻz taʼsirini qoldirdi bu esa ajoyib kuchli turtki boʻldi. U o‘z ilmiy faoliyati davomida islom falsafasi professori Shayx Mustafo Abdurazzoq bilan ham uchrashadi. Mening mehmonga bo‘lgan sog‘inchimdan shunchalik ta’sirlanganki, u bir gal unga shunday deb yozgan edi: “Mening zavqimdan hech narsa mamnun emas edi. Yoshligimni xalqimning keksalari his qilmagan, otamga o‘g‘lining yuzini ko‘rishga ruxsat berilmagan bo‘lsa ham, unga ko‘p maqtovlar aytadi”. So'zlari ilm talabasi hayotida ijobiy turtki bo'lib, uning o'ziga ishonchini yanada oshiradi.
Shavqi Dayf o'z ilmiy hayotida uchrashgan eng muhim professorlardan biri hamda uni juda hayratda qoldirgan doktor bu Toha Husayn edi. U haqida gapirguncha qalbi jumbushga kelib to’lib-toshib ketardi. Chunki ustozi Toha Husayn bilan birga oʻqigan maʼruzalari Shavqi Dayfga juda kuchli ishtiyoqni berar edi. Shu tarzda Toha Husayn bilan munosabatlari davom etadi. Toha Husayn San'at fakulteti dekani edi. Doktorlik dissertatsiyasida Toha Husayn Shavqi Dayfni o'qituvchi yordamchisi qilib tanlab oldi. Bu munosabat esa Shavqi Dayfni Toha Husaynga yanayam yaqinlashtirdi. Shavqi Dayf do’stlari orasida bir necha kun o'tishi bilan, Qur’oni Karimning bir yoki bir necha sahifasini yod olish paytlarida hech qanday xato qilmasdan, ularni yoddan aytishga shoshilishlarini ko‘rgan ustozi Toha Husayn uning yod olish qobilyati tezligini payqab qoladilar.⁵ Shavqi Dayf har kuni Qur’oni Karimni to‘rtdan bir qismini yod olardi va bu usul unga Qur’oni Karimni bir yildan kamroq vaqt ichida yod olish imkonini berdi. Bu esa yodlashda unga a’lo qobiliyatni ko‘rsatdi.
U ota-onasidan hech kimga yomonlik, g'azab va nafratni bilmaydigan saxovatli odobni o'rgangan. Uning iymoni osoyishta va yumshoq, shov-shuv va da'vogarlikdan yiroq, kuchli iymoni va kuchli irodasi bilan birga ana shu yaxshi fazilatli inson doktor Shavqi Dayfni bolaligida avlodlar o‘qituvchisi, professoru olim darajasida shakllantirdi.
Professor Shavqi Dayf o‘z davri daholarining shogirdi edi. U dastlab ustozlari bitiklarini o‘rgandi. U Darga qo‘shilishdan oldin qishlog‘ida bo‘lganida ularni o‘qish va tushunish ustida ishladi. Qohira universitetining san’at fakulteti arab tili bo‘limiga o‘qishga kirdi va sinfida birinchi bo‘ldi.
Arab tili kafedrasiga o‘qituvchi assistenti etib saylangan. Keyin u adabiy tanqid bo'yicha magistr darajasini va birinchi imtiyozli doktorlik darajasini oldi. U Zag‘ozigdagi Al-Azhar o‘rta institutiga o‘qishga kirdi va uni odatdagidek a’lo baholar bilan tugatdi. Keyin Qohira universitetining san’at fakulteti arab tili bo‘limiga o‘qishga kirdi va sinfida birinchi bo‘ldi. Arab tili kafedrasiga o‘qituvchi assistenti etib saylangan. Keyin u adabiy tanqid bo'yicha magistr darajasini va birinchi imtiyozli doktorlik darajasini oldi.
U yozuvchi Taha Husaynning shogirdi bo‘lib, uning doktorlik dissertatsiyasiga rahbarlik qilgan va Toha Husayn uni maqtab shunday dedi: “Agar men kirish so‘zida biror narsa aytmoqchi bo‘lsam, bu doktor doktorni tayyorlagan universitetga samimiy minnatdorchilikning bir ko’rinishidir. So‘ngra bevosita ustozi doktor Toha Husayn qo‘lida ta’lim oldi, u dastlab uning tafakkuriga ta’sir ko‘rsatdi, so‘ngra uning ilmiy tezislarida betakror va samimiy olim yondashuvining xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ldi.
U 1935 yilda san’at fakultetini tamomlab, oliy o‘quv yurtlarida o‘qish va magistrlik dissertatsiyasiga tayyorgarlik ko‘rishdan tashqari ustozi Ahmad Al-Iskandariy rahbarligida Arab tili akademiyasiga muharrir etib tayinlangan. So‘ng 1942-yilda (IV hijriy asrda arab she’riyatining badiiy ta’limotlari) nomli doktorlik darajasini oldi va arab tili kafedrasi mudiri bo‘lgunga qadar kafedra ichidagi lavozimlarga ko‘tarildi.
Professor doktor Shavqi Dayf o‘z professorlarining g‘oyalari bilan tanishib, o‘z tushunchasi va adabiy tajribasini kengaytirish, xalqaro barcha oqimlari bilan tanishish uchun ularning yo‘li va izidan borishga, G‘arb tanqidchiligini o‘qishga qaror qildi.
Shavqi Dayfining mehmondagi faoliyatiga kelsak, bu uning Arab tillari akademiyasiga lavozimga tayinlanishi bilan boshlandi, keyin Qohira universitetining san’at fakulteti arab tili bo‘limiga baxtli tayinlanishi va shu kundan boshlab u arab tili va adabiyoti o‘qitish, tadqiqot va yozish sohasida xizmat ko‘rsatgan u bu sohada zohid bo‘lib qolgan. Boshqalarida hatto tashqi ishlar vazirligidagi diplomatik lavozimdan bosh tortgan va shu sohada qolishni afzal ko‘rgan.
1956-yilda professor boʻlgunga qadar, soʻngra 1968-yildan milodiy 1971-yilgacha arab tili kafedrasi boshqaruvi raisi boʻlgan ishini tugatgan. Oʻsha ilmiy faoliyati davomida u koʻplab saytlarda ishlagan, ularning barchasi arab tiliga xizmat qilishga qaratilgan.
1976-yilda arab tili akademiyasining faol aʼzosi boʻlib ishlagan va milodiy 1988-yilda uning bosh kotibi, 1992-yilda esa vitse-prezident, 1996-yilda Til akademiyasining prezidenti, eramizning 1996-yilda esa Til akademiyasining prezidenti, 1988-yilda uning bosh kotibi etib saylangan. 1996-yilda arab tili ilmiy akademiyalari Shavqi Dayf faqat oʻz mamlakati Misrda mehmon boʻlib qolmay, xorijda ham oʻzining ilmiy boyligi bilan arab tili xizmatini olib bordi. Milodiy 1966-yilda Sisha, 1968-yilda Bag'dod universiteti uni ikki haftaga tashrif buyuruvchi professor sifatida taklif qildi va Quvayt universiteti uni milodiy 1970-yilda tashkil etilishida ishtirok etishga taklif qildi va Ar-Riyod universiteti uni u erda ma'ruza o'qishga taklif qildi. 1973-yilda va bularning barchasi uni ta'minlagan va o'zini unga qo'ygan missiyasi xizmatida edi. Arab tili va adabiyoti xizmatida Shavqi Dayf oʻzining ilmiy faoliyatining boshidanoq aʼzo boʻlgan Arab tili akademiyasidan tashqari boshqa akademiya va uyushmalarda mehmon sifatida qatnashgan.
Professor Shavqi Dayf butun umri davomida u taqdim etgan ilmiy uslubga amal qildi. Chuqur o'rganishdan so'ng uning fikri ushbu tadqiqotlar o'zining sokin va muvozanatli ovozi bilan zamonaviy muammolarga hissa qo'shdi. Bu masalalarning har biri uning hayotida bir bekat bo‘lib, u o‘rganish, tushunish va o‘z tushunchalarini chuqurlashtirish uchun to‘xtab, kelajak avlodlar uchun qo‘llanma bo‘ladigan yakuniy fikrga kelguniga qadar to‘xtab, sof Misrning zamonaviy tafakkurini shakllantirishga ham hissa qo‘shgan.
Professor Shavqi Dayf ko’plab kitoblari orasida uning hayotining 30 yildan ko’proq vaqtini olgan va haqli ravishda uning hayotiy loyihasi deb hisoblangan kitob bor. U 10 jildda joylashgan.
Yaqinda Madaniyat Oliy Kengashi Qohiradagi Arab tili akademiyasi prezidenti, Arab tillari ilmiy akademiyalari ittifoqi prezidenti doktor Shavki Deifni nishonlash marosimini o‘tkazdi. Unda Misr va Arab universitetlarining arab adabiyoti va adabiyotshunosligi bo‘yicha nufuzli professorlari ishtirok etdi. Arab adabiyoti va islomshunoslik kashshoflarini sharaflash doirasida Misr Madaniyat vaziri Faruk Husniy tomonidan ochildi.
Doktor Shavqi Dayf arab va islom madaniyatidan xabardor boʻlgan eng zamonaviy arab olimlaridan biri sanaladi. U soʻzning toʻgʻri maʼnosida qomusiy olimdir. U arab madaniyatining biron bir tarmogʻi haqida daʼvo qilmagan. U arab adabiyoti, ritorika va grammatika bilan shug'ullangan.⁶
Doktor Abdurahim al-Kurdiy Shavqiy Dayf (va adabiyot tarixi) haqidagi tadqiqotida Shavqiyning adabiyot tarixiga qarashga ikki yo‘nalishni birlashtirgan yondashuviga ishora qiladi: birinchisi, adabiyot tarixiga nazar tashlashdir. Taha Husayn va Brokkelman ko‘rgan fan sifatida, ikkinchisi esa adabiyotni qadimgi odamlar tushunganidek va Ar-Rofi’iy, Jarji Zaydan, Ahmad Hasan Az-Zoyat va Ahmad Amin tushunganidek davrlarga bo‘lishdir.
Adabiyot tarixining maqsadi Toha Husayn ko‘rgan tanqidiy tadqiqot maqsadi va ayni paytda eski zamon tarafdorlari ko‘rgan tarbiyaviy maqsad bo‘lib, Shavqi Dayfning adabiyot tarixini talqin qilishi uning tabiatga ta’siriga bog‘liq. "Tin" o'quv dasturini olgan maktab adabiy taraqqiyotni talqin qilish uchun asos bo'lib, u har bir xalqda adabiyot bo'ysunadigan uchta qonuniyat, ya'ni jins, vaqt va joy mavjudligiga tayanadi.
Uning islomgacha bo'lgan davr haqidagi kitobi, garchi u o'z ustozi Toha ishtiyoqmand bo'lgan Avliyo Beef yondashuvidan ham ta'sirlangan deb hisoblasa-da, Husayn va Prontier yondashuvi va gumanistik psixologik yondashuv bilan, lekin Shavqi Dayfning tarixiy kitoblarida u birinchi yondashuvdan asosan foydalanganligi va qolgan uchta yondashuvdan faqat vosita sifatida foydalanmaganligi, atrof-muhitni, siyosiy va ijtimoiy vaziyatni va adabiyotni ilmiy jihatdan bog'lashi va bog'lashini ta'kidlaydi. Adabiy bosqichlarning tarixiy chegarasi va chegarasi o‘rtasida va shu usul orqali shoirlarning o‘z ijodi ham tushuntiriladi.
U san'at va uning ta'limotlarini o'rganishdan tashqari, adabiyot, tanqid, shaxsiy tarjima va sayohatlarda ham ijod qilgan. she'riyat va nasrda ko'plab meros kitoblariga erishdi va bizning davrimizning eng samarali muallifi hisoblanmaguncha sanash qiyin bo'lgan ko'plab boshqa tadqiqotlarni nashr etdi.
U arab grammatikasi tarixini, uning nazariya va maktablarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi va bu boradagi ko‘plab ilmiy tezislarga rahbarlik qilgan. U arab tili grammatikasini osonlashtirish va o‘rgatish masalasiga ham e’tibor qaratdi va shunday yozadi:
▪️ Grammatikani yangilash;
▪️ "Lingvistik yordam;
▪️ Zamonaviy standart.
U Kengashga grammatikani osonlashtirish loyihasini taqdim etdi va u Kengash tomonidan ma'qullandi. Uning yangilanishga da'vatidagi ba'zi kamchiliklar, ba'zan grammatika va arab falsafasining kelib chiqishidan oshib ketgan bu ulkan sa'y-harakatlarning qiymatini e'tibordan chetda qoldirmaydi. Masalan, arab grammatikasidan “Kahn va uning opa-singillari” bobini oʻchirib tashlash va uning nomini faol deb hisoblab, darhol aytish taklifi kabi edi. Garchi “Shavqi Dayf” biror mansab yoki mukofot ortidan quvayotganlardan bo‘lmasa-da, bu uning bir qancha mukofot va nufuzli lavozimlarga ega emasligini anglatmaydi.
Uning yozuvlari va tarjimai holi uni Misr ichida va tashqarisida ko'plab ilmiy organlarga a'zolikka nomzod qilib ko'rsatdi, ulardan eng muhimi Qohiradagi Arab Tili Akademiyasi, Qohiradagi Ixtisoslashgan Milliy Kengashlar va Misr Ilmiy Akademiyasi a'zoligi va prezidentligidir.
Shuningdek, u bir qator ilmiy mukofotlarga sazovor bo‘lgan, 1947-yilda Arab tili akademiyasi mukofoti, 1955-yilda adabiyot bo‘yicha Davlat rag‘batlantirish mukofoti, 1979-yilda adabiyot bo‘yicha Davlat taqdirlash mukofoti, 1983-yilda arab adabiyoti bo‘yicha Qirol Faysal xalqaro mukofoti va Muborak mukofoti sovrindori bo‘lgan.
Munaqqid doktor Abdulaziz Al-Desukiyga kelsak, u Shavqi Dayf haqida hali tirikligida yozgan va shunday degan: “U kishi yoshligidan to shu kungacha butun umrini ilm-fan, o‘qitish va ilmiy izlanishlarga bag‘ishlagan”.⁷
Ta’kidlashicha: Bu dunyo adabiyotini, uning kamtarligi va yuksak axloqini kuzatgan holda doktor Toha Husayn Vodiga o‘xshagan yo‘ldan bordi, bu xususiyatlar uning shaxsiyatidagi eng yaqqol xislatlar ekanligini va ular bilan muomala qilganlarni sevishga majbur qilgan fazilatlar ekanligini tasdiqlaydi. Doktor Abdusattor Al-Halloujiy Qohira universiteti san’at fanlari doktori Shavqi Dayf rivoyatida shunday deydi: “U ilmning cho‘qqisi edi, xulq-atvori esa ilmiy darajasidan kam emas edi. Yagona cho‘qqi, balki uning shaxsida misli ko‘rilmagan uyg‘unlik, bir xillik va uyg‘unlikda qo‘shilib ketgan cho‘qqilar guruhi va buning uchun u o‘zining harakatlarida, jimjitligida va barcha harakatlarida biz uchun namuna bo‘lib, bizning ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ldi”.
Qohira universiteti san’at fakultetining Misr adabiyoti kafedrasi dotsenti doktor Avad Al-G‘ubariy o‘sha maqolalarida shunday yozgan edi: “Shavqi meni ilmlarimga havas qiladigan, atrofidagilarida muloyim, muloyim allomalarning mehmoni edi. Odobli, tabassumda shirin, shogirdlari bilan muloyim, fikr muxoliflari bilan uslubiy va ob'ektiv kelishmovchilikda xotirjam inson edilar. Masalan, umrining so'nggi lahzalarigacha ilm izlashda unga taqlid qilinadi, bilim berishda va ilm olishda nodir timsol.
Doktor Shavqi Dayfning ko'plab kitoblari orasida uning hayotining 30 yildan ko'proq vaqtini olgan va haqli ravishda uning hayotiy loyihasi deb hisoblangan kitob bor. Davrlar va mintaqalar boʻlib, 10 jildda joylashgan. Bu ensiklopediyada harakat qilib ko'ring doktor aytganidek. Abdurrahim al-Kurdiy ikki yo‘nalishni birlashtirishi: birinchisi, adabiyot tarixiga Toha Husayn va Brokkelman nazari tushgan fan sifatida qarash, ikkinchisi esa adabiyotni qadimgilar tushungan va davrlarga bo‘lish edi.
Al-G‘ubariy shunday yozadi: “Shavqi o‘zi ilm o‘rgatgan, atrofidagilarida muloyim, muloyim olimlarning mehmoni edi. muomalada xushmuomala, shirin tabassum, shogirdlariga hamroh, fikr muxoliflari bilan uslubiy va ob'ektiv kelishmovchilikda xotirjam. Masalan, umrining so'nggi lahzalarigacha ilm izlashda unga taqlid qilinadi deb aytganlar.