Химмотология

9-БОБ. ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАРИНИНГ УЗАТКИЧЛАРИДА
ИШЛАТИЛАДИГАН МОЙЛАР (ТРАНСМИССИОН МОЙЛАР)


Двигател эришган қувват етакчи ғилдиракларга трансмиссиянинг бир неча агрегат ва механизмлари орқали узатилади. Узатиш вақтида буровчи моментнинг бир қисми транмиссияни ташкил этувчи агрегат ва механизмяар қаршиликларини енгишга сарфланади. Қаршиликлар асосан шестерняларнинг ишқаланишидан келиб чиқади, трансмиссиянинг бундай зарарли қаршиликларини енгишга дви-гателнинг 10-15% гача қуввати сарфланади.
Трансмиссион мойлар транспорт воситаларининг узаткичларидаги, яъни узатмалар қутиси, етакчи кўприклари, борт узатмалари, тарқатиш қутилари, рул ва бошқариш механизмларининг тишли узатмаларини мойлаш учун ишлати-лади. Трансмиссион мойларнинг асосий вазифаси - шестерня тишлари иш сирт-ларининг ейилишини ва трансмиссия агрегатларида ишқаланишга бўладиган сарфларни камайтириш, деталларни совитиш ва уларни коррозиядан сақлашдан иборатдир. Бундан ташқари трансмиссион мойлар зарбий юкламалар таъсири-ни, шестернялардан чиқадиган шовқинни ва уларнинг титрашини пасайтириши, салниклар ва турли бирикмалардаги зазорларни зичлаши лозим. Трансмиссион мойлар асосан нефтни қайта ишлашда ҳосил бўладиган колдиқ маҳсулотлардан гудрондан ва чала гудрондан олинади.
Трансмиссион мойларнимг зичлиги 900-935 г/см³ бўлган жуда қовушқоқ ва ёпишқоқ суюқликлардир.
Трансмиссион мойларнинг иш шароити мотор мойлари иш шароитидан кескин фарқ қилади. Аввало, тишли, конуссимон, цилиндрик, червякли узатмалар деталларининг ишқаланувчи сиртларига двигателдагига караганда анча катта 1500-2000 МПа гача, гиппоид узатмаларда ҳатто 4000МПа солиштирма юкламани ҳосил килади. Двигателдаги ишқаланувчи жуфтлар орасида
сирпаниш тезлиги катта, лекин трансмиссиянинг шестерняли узатмаларида
нисбий сирпаниш тезлиги унчалик катта эмас (2,5-3,0 м/с дан катта эмас) ва
иш температураси (80-100°С). Двигателнинг қуввати ошиши ва машиналарни
ишлатиш туфайли трансмиссия агрегатларида иш температураси кўтарилади,
шунинг учун баъзан 125-140°Сгача кўтарилади, Тишли илашмалар бир-
бирига тегадиган жойларда эса қисқа вақтли маҳаллий қизиш натижасида бу
температура 250°С гача кўтарилади. Бунда интенсив оксидланишдан ташқари
мойдаги углеводородлар термик парчаланади.
Трансмиссион мойларнинг хили кўп бўлишига қарамасдан, уларга умумий эксплуатацион талаблар қўйилади. Уларга қўйиладиган асосий талаб тишли ва червякли ғилдиракларнинг едирилиб шикастланишига йўл қўймасликдир. Бу талаб мойнинг мойлаш хусусияти билан белгиланади. Бунда мойнинг мойлаш қобилияти юқори бўлиб, тишли илашмаларда мустаҳкам парда ҳосил қила олиши керак.
Мойларнинг мойлаш хусусияти қуйидаги кўрсаткичлар билан ҳарактерланади: тирналиш индекси, критик юкланиш, пайвандлаш юкланиши ва едирилиш кўрсаткичи.
Тирналиш индекси сурков мойининг ишқаланувчи сиртлар ярим қуруқ ҳолат-да бўлганида шикастланиш даражасини камайтиркш хусусиятини ҳарактерлайди.
Критик юкланиш сурков мойининг тирналишнинг олдини олиш ҳусусиятини ҳарактерлайди.
Пайвандлаш юкланиши сурков мойининг чегаравий ишқаланиш хусу-сиятини ҳарактерлайди. Агар пайвандлаш юкланиши ортиб кетса, шестер-нялар тезда ишдан чиқади.
Едирилиш кўрсаткичи сурков материалиниг ишкаланувчи жисмларнинг критик қийматдан кичик ўзгармас юкланишлари едирилишига таъсирини ҳарактерлайди.
Автомобилларда, айниқса мураккаб шароитларда ишлаганда, гиппоидли
бош узатмадаги ишқаланувчи жуфтларга зўр келади. Цилиндрик ва
конуссимон (спираль-конуссимон ҳам) тишли узатмалардан фарқли равишда
гиппоидли узатмаларда шестерняларнинг, контактлашиш чизиғи бўйича
силжиш ҳодисаси содир бўлиб туради. Бу ҳол тинч ишлаб турганда ҳам
ишқаланувчи сиртларнинг едирилишига сабаб бўлсада, контакт соҳасида
интенсив иссиқлик ажралиши туфайли узатманинг элтувчанлик ҳусусиятини
чеклаб қўяди.
Трансмиссион мойларга қўйиладиган иккинчи талаб - қувватни минимал йўқотиш билан узатишни таъминлашдир, бу эса тишларнинг ишқаланиш коэффициентига ва мойнинг қовушқоқлигига боғлиқ.
Трансмиссион мойга қўйиладиган қолган талаблар мотор мойига қўйиладиган талаблар билан бир хил.
Трансмиссион мойларнинг қовушқоқлик – температура хоссалари яхши, қотиш температураси керакли даражада бўлиши манфий температурада двигателнинг осонгина юргизиб юборилишини, агрегатнинг иш режимига тез ўтишини ва ишқланувчи жуфтларнинг ишончли мойланишини таъминлаши, температура таъсирида ҳамда вақт ўтиши билаи хоссаларини кам ўзгартириши, таркибда абразив механик аралашмалар ва сув, шунингдек, коррозияловчи фаол бирикмллар бўлмаслиги деталларнинг механик ва кимёвий ейилишини камайтириши, ниҳоят, резина зичламаларини емирмаслиги лозим.
Бу талаблардан энг муҳими тирналишга ва ейилишга қарши хоссалар ҳисобланади. Бу хоссаларни яхшилаш учун мойларга қўндирмалар қўшилади, Контакт темпе-ратураси юқори бўлганда, қўндирмаларнинг фаол элементлари ишқаланувчи сиртларда асосий металлга қараганда пластикроқ ва ейилишга чадамлироқ парда-лар ҳосил қилади.
Ишлатилиш шароитига кўра трансмиссион мойларни 5 та катта гуруҳга бўлиш мумкин:
-Трактор ва автомобиллар трансмиссиясининг контакт кучланиши 1000 МПа гача, температураси 90°С гача бўлган шаронтда ишловчи кам юкламали цилиндрик ҳамда конуссимон тишли узатмалар, тезликлар қутиси, кетинги кўприклари, борт узатмалари ва бошқа агрегатларида ишлатиладиган мойлар бўлиб, бу мойларга одатда қўндирмалар қўшилмайди;
-Ейилишга қарши қўндирмалар қўшилган мойлар бўлиб, улар 2000МПа гача солиштирма юклама остида ва 120°Сгача бўлган температурада
ишлайдиган конуссимон тишли узатмалар учун тавсия этилади;
-Оғир юк кўтарадиган автомобиллар трансмиссиясининг катта юкламали спирал-конуссимои, червякли узатмалари ва бошқа агрегатлари учун чиқари-ладиган температура 120°Сдан юқори, нагрузка 2000 МПа дан ортиқ тирналиш-га қарши қўндирмалар қўшилган мойлар;
Юк автомобиллари ва енгил автомашиналарнинг гиппоид узатмалари учун мўлжалланган тирналишга қарши самарали қўндирмалар қўшилган махсус мойлар;
0.9 0.9
0.8 0.8


0.6 0.6


0.4 0.4


0.2 0.2

10 30 50 70 90 -40 -20 0 20 40 60

мой ҳарорати , ^оС ҳаво ҳарорати, ^оС
34-расм. Мой ҳарорати ва ҳаво ҳароратининг тишли илашмалар ейилишига таъсири.

- об-ҳаво шароитига қараб, трансмиссион мойларнинг ёзги, қишки, шимо-лийга барча мавсумбоп турлари ишлаб чиқарилади. Трактор ва автомобиллар трансмиссиялари учун ёзда 100⁰С даги 14-20сСт, қишда эса 10-14сСт бўлган мойлар ишлатилади.

Трансмиссион мойнинг температура интервали атроф-муҳитнинг температу-расига қараб (узоқ вақт тургандан кейин қўзғалишда) ва оғир шароитда узоқ ишлагандаги температурасига қараб белгиланади Расм 34.
Иссиқ кунларда мойнинг температураси 80-100°С га, оғир ишлаш шароит-ларида ишлатилганда 150°Сга етиши мумкин. Ишқаланувчи сиртларнинг контактлашиш жойларида температура 300-1000°Сга етиши мумкин, тўғри, бу қисқа муддатли бўлади.
Температура пасайганда мойнинг қовушқоқлиги ортиши сабабли ишқаланиш туфайли исрофлар ва мойнинг кўчишига қаршиликларни енгишга сарфланадиган исрофлар ортади.
Трансмиссион мой қовушқоқлигининг чегаравий қийматлари белгиланган: қуйи чегараси 5 сСТ, юқори чегараси 50000 сСт.
Қуйи чегара ишқаланувчи жуфтларнинг кўтариб туриш хусусиятинигина эмас, балки зичлагичларнинг ишлаш хусусияти билан ҳам белгиланади: жуда суюқ мой манжет зичлагичдан тез сизиб ўтиб кетган бўлар эди.
Юқори чегара автомобилни жойидан мой қизимаган ҳолда кўзғатиш мумкинлиги ва биринчи узатмада 10 км/соат тезлик билан юргазиш мумкинлиги билан белгиланади. Бошқача айгганда, агар мойнинг қовушқоқлиги кўрсатилган қийматдан юқори бўлмаса, жойидан қўзғалишда ҳеч қандай муаммо бўлмайди. Барибир мойнинг қуйи температура чегараси қовушқоқликнинг юқори чегарасига эмас, балки совиган мойнинг мустаҳкамлик чегарасига боғлиқлир. Аввал мойдаги оғир фракциялар қотади, кейин температура пасайиши билан енгил фракциялар музлайди. Шунинг учун қотган мойнинг температураси - маълум даражада шартли ўлчовдир. Қотиш температурасида енгил фракцияларнинг бир қисми хали суюқ ҳолатда бўлади, холбуки, совуқ мой деярли қаттиқ жисм деб ҳисобланади, унинг мустаҳкамлик чегараси унча катта бўлмайди. Демак, мой қотиб қолганда, шестерняларни хавфли даражада катта куч қўймасдан айлантириш мумкин. Шу сабабли, трансмиссион мойнинг қўлланиш температураси унинг қотиш температурасидан паст бўлади. Мойнинг температураси бундан ҳам пасайганда, у шунчалик мустаҳкам бўладики, уни иситмасдан туриб рулни буриш ҳам, жойидан қўзғалиш ҳам мумкин бўлмай қолади.
Совуқ жуда кучли бўлганда автомобилни шатакка олиб ўт олдиришга уринишлар ярим ўқларнинг синиши билан тугаган воқеалар ҳам бўлади.
Трансмиссион мойларнинг кўпи дистиллят (яъни, ҳайдаш йўли билан олинган) ва олтингугуртли нефт мойлари қолдиғининг (шунинг учун нохуш олтингугурт хиди келади) аралашмасидан тайёрланади. Мойлаш хусусиятини (мойланувчанлик) яхшилаш учун мой таркибида асфальт-смола моддасидан оз миқдорда қолдирилади (бундай мойлар қора бўлади). Мой таркибида олтин-гугуртнинг бўлиши едирилишни камайтиради, бироқ бундан ташқари, мойга тирналишга қарши ва антифракцион (ишқаланишни камайтирувчи) қўндирмалар қўшилади, улар мотор мойларига қўшиладиган қўндирмалар фарқ қилади. Бу ҳолда олтингугуртли, фосфорли ва азотли бирикмалар, қўрғошин, руҳ, алюминий молибденли металл-органик бирикмалар, ҳайвонот ва ўсимлик ёғлари, ёғли кислоталар, уларнинг эфирлари, смолали ва нефтли кислоталар ва ҳоказолар қўлланилади. Трансмиссион мой таркибида оксидланишга қарши, едирилишга қарши ва депрессаторли қўндирмалар бўлиши мумкин.
Ҳозирги кунда энг яхши трансмиссион мой ТАД-17И. Ундан трансмиссия-нинг ҳамма агрегатларида, шу жумладан, рул мехзнизмида ҳам фойдаланиш мумкин.
Бу мой едирилишга қарши сифатлари билан бирга антикоррозион ва аитиоксид-ланиш хоссаларига ҳам эга, у сувга чидамли. У пайвандланиш нагрузкасига чидамлилиги бўйича гиппоидли мойдан кейин турса ҳамки, ҳозирги ишлаб чиқарилаётган автомобилларнинг трансмиссиясида ТАД-17Идан фойдаланиш мумкин, чунки ҳозирги вақтда бош узатманинг шестерняси фосфатланган бўла-ди. Кетинги кўприкнинг фосфатланган шестерняларига маълум муддат ишла-гандан сўнг, яъни 10-12 минг км юргандан кейин ТАД-17И ни қўллаш мумкин.
ТАД-17И ни бошқа трансмиссион мойлардан осон ажратиш мумкин, у
тиниқ янги асалга ўхшаб олтин рангда бўлади. Бу ранг агрегатнинг қанчалик
едирилаётганини баҳолашга имкон беради. Едирилиш маҳсулотлари билан
ифлосланганда мой кул ранг тусда бўлади ва тиниқлигини йўкотади, демак
мойни алмаштириш лозим. Бироқ, афсуски, ТАД-17И ни ишлаб чиқариш-
истеъмол талабини тўла қондирмайди, шунииг учун унинг ўрнини босадиган
бошқа мой танлашга тўғри келади.
Уларнинг ҳаммасида едирилишга ёки тирналишга қарши ва депрессатор қўндирмалар, баъзиларида эса, бўндан ташқари, кўпиришга қарши (Тсм-14,5 ва Тсп-10) ва оксидланишга қарши (Тсм-14 гип) қўндирмалар бўлади.'
Трансмиссион мойлар 2 хил гуруҳга бўлинади:
Фақат автомобиллар учун ишлатиладиган трансмиссион мойлар.
Умумий ишларга мўлжалланган трансмиссион мойлар.
Бундан ташқари, трансмиссион мойлар тишли узатмаларни тузилишига қараб бир неча хил гуруҳга бўлинади:
1) Конуссимон ва цилиндрик узатмаларни мойлаш учун ишлатиладиган мойлар.
2}Гиппоидли узатмаларни мойлаш учун ишлатиладиган мойлар.
3)Гидромеханик трансмиссияларга ва руль механизмини гидрокучайтириш системаларга қўшиладиган махсус мойлар.
Трансмиссион мойлар ишлатилиши шароитига караб қуйидагиларга бўлинади:
Умумий ишларга мўлжалланган мойлар.
Буларга ТС ҳарфлари билан белгиланади. Масалан, ТС-10-ОТП даги ҳарф ва рақамлар трансмиссион мойнинг 100°С даги қовушқоқлиги 10 мм² /с.
ОТП - тирналишга ва ейилишга қарши ОТП қўндирмалар борлигини билдиради.
ТС_п - 15К. "П" ҳарфи трансмиссион мой таркибида қўндирмалар борлигини, К ҳарфи КаМАЗ автомобилларининг трансмиссияларининг кўп нагрузка тушадиган агрегатлари учун ишлаб чикарилганини билдиради.
ТС₃-9, “3” ҳарфи - мой таркибида уни қуюқлаштирувчи қўндирмалар борлигини билдиради.