Хфх лек Хосилбеков

Katastrofa-halokat bo’lib, halokatdan farqli holda halokat qamrovi kengroq va odamlar
halok bo’lishiga olib kelgan voqeaga aytiladi. Poyezdlarning o’zaro to’qnashishi, samolyot halokati,
sanoat korxonasida sodir bo’lgan halokatlar tufayli atrof - muhitning yomonlashuvi, insonlar qurboni, talafot darajasining ortib borishi -hammasi bu turdagi halokat turiga xos xususiyatdir. Misol tariqasida Chernobilda 1986 yili 26-aprelda sodir bo’lgan halokat natijasida vujudga kelgan favqulodda vaziyatni keltirish mumkin. Ya’ni matbuotda yozilishicha, Chernobil hodisasi tufayli ana shu shaharchada falokatning dastlabki daqiqalarida 30000 kishi hayot bilan vidolashdi.
Radiatsiya asorati keyinchalik yana 30 ming kishining o’limiga olib kelgan. Radioaktiv zarrachalar
Ukrainaning 11 viloyatiga tarqalgan.

3. Favqulodda vaziyatlarda yuzaga keladigan zararlanish o’chog’lari, ularning turlari

Respublikamiz hududlarida ko’chki jarayoni tarqalgan eng ko’p ko’chki maydonlari Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent, Fargona, Samarqand va Namangan viloyatlari hududlariga
to’g’ri keladi.
Uzoq muddatli jala yog’ishi va muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi oqibatida daryo o’zanlaridagi suv miqdori keskin ko’payib ketadi. Natijada suv bilan aralashgan (qum, shag’al, dag’al bo’lakli jinslar) oqim paydo bo’lishi natijasida maydonning quyi qismlarida katta kuchga ega
bo’lib ko’pgina qo’poruvchilik ishlarini amalga oshiradi. Ko’rinib turibdikii sel o’chog’i paydo bo’lishining asosiy ko’rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi.
Yer ko’chishi yonbag’irning qiyalygiga, tog’ jinsi tarkibiga, atmosfera yog’inlari miqdoriga bog’liq holda rivojlanadi. Yonbag’ir qiyaligi qanchalik katta bo’lsa, ko’chkining tezligi shunchalik
katta bo’ladi. Ko’p hollarda ko’chki ekzogen jarayonlardan sel, jarlanish, cho’kish hodisalari bilan
uyg’unlashib ketadi. Yer ko’chishi oqibatida aholi yashaydigan hududlar va qishloq xo’jaligi ekinlari dalalari zaralanadi va nobud bo’ldi. Kommunikatsiya va ta’minot tizimi izdan chiqishiga
olib keladi. Tuproqning hosildor qatlami zararlanadi.
Bundan tashqari suv havzalari atrofidagi yonbag’irlarda ko’chki sodir bo’lishi qoyalardan tog’ jinslari o’pirilishi bilan xavzadagi suv toshib chiqishi va to’g’onlarning bexosdan buzilib
ketishi oqibatida toshqinlar sodir bo’lishi mumkin. Odatda bunday toshqinlar juda xavfli bo’ladi.
Toshqinlarning yana bir turi shamolning katta tezligi bilan bogliq bo’lib, dengiz suvini qirg’oqlarga
ma’lum balandlikda bostirib kelishidan paydo bo’ladi. Selli toshqinlar odatda qisqa vaqtda paydo
bo’lib, asosiy xususiyatlaridan biri shitob bilan suv kelishi oqibatida suv inshootlari atrofini, qirg’oqlarni, ba’zan to’g’on va ko’priklarni yuvib ketadi.
Halokatli suv bosishning shikastlovchi omillari va ko’rsatkichlari suv omborining o’lchamlariga, to’g’onning balandligiga, urib ketgan to’lqinning tezligi va balandligiga, yer yuzasining relyefiga va boshqa sharoitlarga ham bog’liq bo’ladi.
Ayniqsa zilzila tufayli vujudga keladigan favqulodda holat o’chog’lari eng xavli va og’ir vaziyatlardan biri bo’lib, uning natijasida nafaqat vayronagarchilik va aholini nobud bo’lishini kuzatish mumkin, balkim zilzila tufayli vujudga keladigan ikkilamchi favqulodda vaziyat o’chog’ini ko’rish mumkin, ya’ni bunga turli kassaliklar o’chog’ini vujudga kelishi, ishlab chiqarish
vositalari ishlamasligi va yo’llar vayronagarchiligi tufayli oziq-ovqat tanqisligi, zaharli va xavli ob’ektlarda shikastlanishlar tufayli turli zararli moddalarni atmosferaga tarqalishi va h.k..
Ayniqsa kimyoviy va radiatsion xavfli inshootlardagi halokatlar natijasida radioaktiv va
kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning atrof - muhitga tarqalishi, tufayli, turli xavfli o’choqlarni
144
vujudga kelishiga sabab bo’ladi.
Radiatsion, kimyoviy va biologik vositalardan foydalanadigan ishlab chiqarish korxonalari hududlarida vaziyat ustidan kuzatish va laboratoriya nazorati olib borish lozim va ko’riladigan talafotlarning oldini olishga, moddiy zararni qisman bo’lsa ham kamaytirishga erishish mumkin. Odamlarni vujudga kelgan xavf oldida aniq, tez harakat qilishga, qutqarish ishlarini unumli o’tkazish uchun barcha yoshdagi fuqarolar, o’z ishlash faoliyatlaridan qat’iy nazar muhofaza tadbirlarini bilish uchun o’qitilishi, kerak bo’lsa malakasini oshirib borishi lozim. Shu sababli yuqorida ko’rib o’tilgan kimyoviy va radiatsion xavfli inshootlarda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan
halokatlarning kelib chiqishi sabablarini tahminlash va baholash to’g’risidagi ma’lumotlarni tahlil
qilish natijasida kerakli chora - tadbirlar ishlab chiqish va aholi o’rtasida o’quv mashqlarini reja
asosida tashkil etish o’z samaradorligini beradi. Nazorat uchun savollar

1. 
   Favqulodda vaziyatlar deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Favqulodda vaziyatlarni vujudga kelish sabablari nimadan iborat?
   
3. 
   Qanday turdagi favqulodda vaziyatlarni bilasiz?
   
4. 
   Favqulodda vaziyatlarni oldini olish mumkinmi?
   
5. 
   Favqulodda vaziyatlar vazirligi vazifalari nimadan iborat?
   
6. 
   Tabiiy ofat, texnogen va antropogen halokatlar deganda nimani tushunasiz?
   
7. 
   Halokat va katastrofalar deganda nimani tushunasiz?
   
8. 
   Halokat va katastrofalarni vujudga kelish sabalari?
   
9. 
   Radioaktiv zaharlanish to’g’risida nimalarni bilasiz?
   
10. 
    Radioaktiv zaharlanish omillari va sabalari nimadan iborat?
    
11. 
    O’zbekiston hududida vujudga keladigan va kelishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlar turini aytib bering.
    

145