Gey bir
qurılıs sho`lkemleri basshılarının` ısırapshılıg`ı sanalg`an edi.
Barlıq
baylanıs quralları (pochta,
telegraf, telefon, radio)
bunnan keyin de
rawajlanatug`ın boladı.
Turmıs jag`ınan xızmet ko`rsetetug`ın.
Aralas dizbeklesiw arqalı. Bunda rus tilinen kirgen yamasa ulıwma
internatsional`lıq termin so`z qaraqalpaq tilinin` burınnan bar so`zleri
menen
dizbeklesiwi arqalı, qarapayım so`zlerdin` ma`nileri jan`arıp, ken`eyip, jan`a
tu`sinikti ko`rsetedi.
O`zbekstan Konstitutsiyası - jan`a ja`miyet tiykarı.
Milliy ideya – ruwxıylıq
tiykarı. Institut Ruwxıylıq-ag`artıwshılıq bo`liminin` baslaması menen «
Pidayı
jaslar klubı» sho`lkemlestirildi.
Usı qarardı orınlaw maqsetinde instituta yubileydi o`tkeriw boyınsha
sho`lkemlestiriw komiteti ha`m operativ shtabı du`zildi. Muzey binasın
rekonstruktsiyalaw jumısı pitkerildi.
Bazar ekonomikasın rawajlandırıw ha`m
ekonomikalıq reformalardı
teren`lestiriw protsessinde qarjı a`hmiyetli mashqala bolıp qalmaqta.
Bulardan
basqa bas injener, bas buxgalter, internatsional`lıq ta`rbiya sıyaqlı ko`plegen aralas
dizbekler arqalı a`piwayı so`zlerimiz ilimiy, siyasiy jan`a ma`nide qollanılıwdın`
na`tiyjesinde ma`nilerin ken`eytpekte. So`z ma`nisinin` ken`eyiwi degende onın`
jekelikten ulıwmalıqqa awısıwı g`ana emes, so`zdin` da`slepki leksikalıq
ma`nisinen bir neshe ma`ninin` payda bolıwın, onın` dizbeklesiw qa`biletinin`
artqanın aytıwg`a boladı.
So`z ma`nisinin` tarayıwı
So`z ma`nisinin` tarayı – so`z ma`nisi ken`eyiwinin` qarama-qarsı jag`ı. Ol
da ma`ninin` o`zgeriw protsesslerinen kelip shıg`adı. Biraq so`zlerdin`
ma`nilerinin` tarayıwı so`z ma`nisinin` ken`eyiwindey ko`p ushırasatug`ın protsess
emes. Degen menen bul da til rawajlanıwının` barısında ushırasıp otıratug`ın
o`zgeshelikleri menen nızamlıqları bar qubılıs. Sonlıqtan bul qubılıs ta so`z
ma`nisinin` o`zgeriwinin` jeke bir ko`rinisi.
So`z ma`nisinin` tarayıwı tillerdegi faktlerge qarag`anda, tiykarınan adam
tu`siniginin`, ulıwmalıqtan jekelikke qaray o`tiwinen, daralanıwınan, zatlardı
ajırata, ayıra tanıy baslawınan ma`ni dizbeklerinin` azayıwınan payda boladı.
Usıdan geypara so`zlerdin` ja`miyetlik ma`nisinin` tarayıwınan arxaizmge aynalıwı
boladı, bir qatar so`zler ko`mekshilik xızmetke o`tedi, bara-bara ko`mekshi
morfemag`a aynaladı. Mısalı, ha`zirgi qaraqalpaq tilinde jılqı, kiyik, ton – sıyaqlı
so`zler. Burın ulıwma maldı, an`dı, kiyimdi bildirse, beri kele zattın` bir tu`rinin`
g`ana atı bolıp qa`liplesti. Bul adam tu`siniginin` ulıwmadan
jekege qaray
bo`liniwinin`, zat o`zgesheliklerinin` qa`siyetlerin ajırata, ayıra tanıwdın`
juwmag`ı. Al tillik ko`z-qarastan qarag`anda bul protsesstin` sırtqı, ishki sebepleri
bar ekeni ko`rinedi. Sebebi, ja`miyettin` ekonomikalıq qurılısının`, xalıq
xojalıg`ının`, ma`deniyatının` rawajlanıwına, o`zgeriwine baylanıslı payda bolg`an
jan`a tu`sinikke say, ılayıq so`z ma`nisi de belgili o`zgeriske ushırap otıradı.
So`z ma`nisi o`zgeredi, rawajlanadı: ma`ni o`risi birde ken`eye tu`sip, birde
tarayadı: ha`r qıylı obrazlı ma`niler u`stem bolıp, birde so`z qollanıw usılı
ko`beyip, birde ma`ni payda boladı, zaman ag`ımına qaray gey gezde so`z de, so`z
ma`nisi de tu`pten jan`aradı; so`ytip so`zdin` semantikası u`zliksiz jonıladı.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıp ju`rgen ayırım so`zlerdin` tariyxına,
ma`nilik ta`repine na`zer awdarsaq, olardın` burınnan son`g`a ayırım o`zgerislerge,
leksikalıq, ma`nilik, seslik o`zgerislerge ushırag`anlıg`ı seziledi. Mısalı, ot so`zin
alayıq: 1) ot – o`simlik - ut usdi – o`simlik o`sti; 2) ot – mal jeytug`ın tu`rli sho`p;
3) ot – da`ri, dawa; ot ichtim – da`ri ishtim. Bunda da`rtke dawa tabılmadı
degendegi dawa – da`ri degen so`z. So`z ma`nilerinin` tarayıw jolın: 1) burıng`ı
so`zler ma`nilerinin` tarayıwı; 2) basqa tilden kirgen so`zler ma`nilerinin` tarayıwı
de peki toparg`a bo`lip qarawg`a boladı.
1. So`z ma`nilerinin` da`stu`riy ha`m lingvistikalıq jollar menen tarayıwı.
Ja`miyet rawajlanıwı menen birge adamnın` da oy-o`risi, du`n`ya tanıwı
ken`eyip, teren`lep otırıwı nızamlı na`rse. Zat, qubılıslardın` tanılmag`an ta`repleri
birimlep tanılıp, olardın` ayırmashılıq, o`zgeshelikleri de ayqınlasa baslaydı.
Usının` na`tiyjesinde adam tu`sinigi ulıwmalıqtan jekelikke qaray bo`leklenip,
tanılg`an zatlarg`a bo`lek-bo`lek
atamalar bere baslap, burıng`ı atamanın`
ko`rsetkish
belgileri kemip, bir neshe tu`sinik bildiretug`ın ko`p ma`nileri taraya
baslaydı. Zatlardı, is-ha`reketti bir-birinen ayıra alıwdın` o`zi ko`p ma`niliktin`
saralanıwına, so`ytip onın` da`slepki ma`nisinin` tarayıwına sebep boladı. Bug`an
tilimizdegi ag`ıw, gu`rkirew, jılqı, ton, erik, pushıq sıyaqlı so`zlerdin` burıng`ı
ulıwmalıq, ha`reket ma`nisi menen ha`zirgi jekelik ma`nisi mısal boladı. «… oruk-
shaftoli, urik, alxori mevalarining umumiy nomi» (18:99). Maxmud Qashg`ariy
o`zinin` so`zliginde bul jemislerdi bir-birinen ajıratıw ushın tolıq, sarı, qara degen
so`zlerdi qosıp, tolıq erik (shaftoli), sarı erik (erik), qara erik (alxuri) dep ataydı.
Kiyik – an` (ulıwma). Bul so`z barlıq jabayı an`nın` (arqar, bug`a, kiyik t.b.
ulıwma tekles) ataması retinde qollanılg`an (18:182).
Ton – kiyim. Barlıq sırtqı kiyimnin` ataması retinde qollanılg`an. Mısalı:
tonnı naula – ko`ylek, ton kiyiw (18:194). Qaraqalpaq tilinde «toyda
tonımdı ber»,
«toy
tondiki, as attiki» degen naqıl bar. «Tanıg`an jerde boy sıylı, Tanımag`an
jerde
ton sıylı» degen de naqıl bar.
At beredi xan ag`an`,
Do'stlaringiz bilan baham: 
