|
Darsning usuli: Tushuntirish. savol- javob
Darsning jihozi: Geografiya faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.
Darsning tashkiliy qismi:
1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.
3.Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4.O`tilgan mavzuni so`rash baholash.
Yangi darsni rejasi.
1. O`zbekistonning tuproqlari, 2. O`zbekistonning o`simlik
3. O`zbekistonning hayvonot dunyosi. 4. Tuproqning ifloslanishi.
Yangi darsning bayoni.
O‘zbekistonning tuproq qoplami, o‘simlik va hayvonot dunyosi juda xilma-xil bo‘lib, ular tabiatning boshqa elementlariga, xususan, relyefi va iqlimiga bog‘liq holda joylashgan. Respublikamiz hududida 3700 o‘simlik turi mavjud bo‘lib, bularning 9 foizi faqat O‘zbekistonda uchraydigan endemik o‘simliklardir. O‘zbekistonda sutemizuvchilarning 97 turi, sudralib yuruvchilarning 57 turi, qushlarning 410 turi, baliqlarning 40 dan ortiq turi bor.Respublikamiz tabiat elementlari, xususan, tuproq-o‘simlik qoplami tekislikdan tog‘ga tomon o‘zgarib, balandlik mintaqalarini hosil qiladi.O‘zbekiston hududidagi balandlik mintaqalarining vujudga kelishi va uning sabablari, u bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniyatlar akademik K. Z. Zokirov tomonidan ishlab chiqildi. K. Z. Zokirov tavsiya etgan to‘rtta: cho‘l, adir, tog‘ va yaylov mintaqalarining har biri o‘ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ega. Cho‘l mintaqasi O‘zbekiston hududining 70% ini ishg‘ol qilib, okean sathidan 400 - 500 m balandlikkacha bo‘lgan joylarni o‘z ichiga oladi.Yozda yog‘in deyarli yog‘maydi. Kunduzi soyada havo harorati +45°C, +50°C gacha ko‘tariladi, qum yuzasi + 80°C gacha qiziydi.Cho‘l tuproqlari xilma-xil bo‘lib, unda sur-qo‘ng‘ir, qumli cho‘l, o‘tloq-botqoq taqir va bo‘z tuproqlar uchraydi.Ustyurt platosi, Qizilqumdagi past tog‘lar va Nurota tog‘larining etaklaridagi toshloq cho‘llarda sur-qo‘ng‘ir tuproqlar tarqalgan. Bunday tuproqlarda chirindi juda kam (0,3 - 1%) bo‘ladi.Qizilqum, Markaziy Farg‘ona va Mirzacho‘ldagi qumli tekisliklarda qumli cho‘l tuproqlari tarqalgan bo‘lib, chirindi miqdori 0,3 - 0,6 foizni tashkil etadi.Gilli jinslardan tarkib topgan cho‘llarda taqirlar ham uchraydi, ular tarkibidagi chirindi miqdori 0,5 - 1 foizga yetadi. Taqirlarda o‘simlik o‘sishi qiyin, tuproq yuzasi qattiq va yorilib-yorilib ketadi.Yerosti suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan Mirzacho‘l, Markaziy Farg‘ona, Qarshi cho‘llari va Amudaryo etagida sho‘rxok va sho‘r tuproqlar tarqalgan. O‘zbekistonning yirik daryo vodiylarida o‘tloq va botqoq tuproqlar uchraydi.O‘zbekiston hududi tekislik qismining sharqiy va janubiy tog‘-oldi qismlarida och bo‘z tuproqlar keng tarqalgan bo‘lib, tarkibida 1 - 1,5 foizgacha chirindi bo‘ladi.Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron, Qashqadaiyo, Quyi Amudaryo va Surxondaryo vodiylaridagi bo‘z tuproqlar uzoq vaqt ishlov berilishi natijasida tabiiy xususiyatini o‘zgartirib, madaniy bo‘z tuproqlarga aylangan. O‘simliklari. Cho‘l mintaqasining yozi quruq, jazirama issiq, yog‘inga nisbatan potensial bug‘lanish ko‘p bo‘lganligi tufayli, o‘simliklar shu sharoitga moslashgan.Cho‘lda sernam bahorda arpag‘on, lola, lolaqizg‘aldoq, qorabosh, boychechak, binafsha, chuchmoma, tariqbosh, chig‘ir, isfarak kabi efemerlar (bir yillik o‘tlar), iloq, kovrak kabi efemeroidlar (ko‘p yillik o‘tlar) o‘sadi. Bu o‘tlar yozning issiq kunlari boshlanishi bilan sarg‘ayib, qurib qoladi, so‘ngra qurg‘oqchilikka chidamli kserofit o‘simliklar o‘saveradi. Chunki ularning ildizlari uzun (yantoqning ildizi 20 m chuqurlikka tushadi) bo‘lib, yerosti suvlaridan foydalanadi, barglari sertuk va mayda bo‘lib, namni kam bug‘latishga moslashgan. Ularning eng muhimlari qumli yerlarda o‘suvchi saksovul, selin, juzg‘un, qora qandim, cherkez, quyansuyak va iloq bo`ladi.O‘zbekistonning sho‘rxok joylarida yulg‘un, sho‘ra, sho‘r ajriq, shuvoq, sarisazan, baliqko'z o‘ssa, toshloqli yerlarida siyrak holda burgan, qora bayalich, isiriq o‘sadi.O‘zbekiston cho‘l mintaqasi-ning daryo vodiylarida (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq va b.) to‘qayzorlar joylashib, qizilmiya, yantoq, qamish, qo‘g‘a, kendir, turang‘il, tol, jiyda, yulg‘un, chakanda (oblepixa) kabi o‘simliklar o‘sadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
