Hayvonlar morfologiyasi

Muskullarning shakli. Muskullarning joylashishiga va funksiyasiga qarab shakli har xil bo‘ladi.Plastinkasimon muskullar tananing ko‘p qismida joylashib, keng parda bilan tamom bo‘ladi. Bunday muskullarga yelkaning keng muskuli, pastki tishsimon muskullar kiradi.Lentasimon muskullar tananing ko‘p qismida uchraydi. Yelka – bosh muskuli – musculus brachiocephalicus, to‘sh bosh muskuli musculus sternocephalicus va boshqalar ana shunday muskullardir. Urchuqsimon muskullarning kichik qorinchasi bo‘ladi. Bunday muskullar ko‘pincha oyoqda uchraydi. Bu muskullar ish bajarishiga qarab bir necha xil bo‘ladi.
Oddiy muskullar tolasi uzunasiga parallel shaklda o‘tadi. Ular ichida hyech qanday qo‘shimcha tola bo‘lmay, balki yaxlit muskul tolalaridan tuzilgan bo‘ladi. Bu xildagi muskullar tananing yuqori qismida uchraydi.
Murakkab muskullar tolasi ichida qo‘shimcha paylar bo‘ladi, ular bir qancha tolalarga bo‘linib, harakat vaqtida o‘rtacha charchaydi.
Statik muskullar ichida ko‘p miqdorda pay tolalari bo‘lib, ular har qancha qisqarsa ham ko‘p charchamaydi. Bunday muskullar oyoqlarning pastki qismida uchraydi, bo‘g‘imlarni tutib turishda ularning xizmati katta bo‘ladi.
Ko‘p bo‘limli muskullarning tolasi bir qancha ayrim muskul tutamlaridan iborat bo‘ladi, ular qo‘shilib bitta muskul – ko‘p bo‘limli tana muskuli - m.multiffidus ni hosil qiladi.
Halqasimon muskullar teshikli organlar, masalan, og‘iz teshigi, orqa chiqarish teshigi va boshqalarning yopqichi hisoblanadi. Bulardan tashqari, uch boshli, to‘rt boshli va murakkathb muskullar ham bo‘ladi.
Muskullarning harakati mexanizmi va filo-ontogenezi.
Muskullar qisqarib – yozilganda aniq bir ish bajarib, organizmda issiqlik hosil qiladi. Tanadagi issiqlikning 2/3 qismini ko‘ndalang – targ‘il muskullar, 1/3 qismini esa silliq muskullar hosil qiladi. Tanadagi muskullarning kuchi har xil bo‘ladi. 1 mm² o‘rtacha ko‘ndalang muskullar 10 kg, 1 sm² silliq muskullar 1 kg yukni ko‘tarishi mumkin. Oyoqning payli muskullari juda kuchli bo‘ladi. Har bir muskul tolasi qisqarganda yo‘g‘onlashadi, birikkan nuqtalari bir – biriga yaqinlashib, kuchi ortadi. Teriga birikkan muskullar, masalan, bo‘yin muskullari qisqarganda terini burishtiradi. Suyak muskullari bo‘g‘imlar vositasida o‘zaro birlashgan suyaklarga ta’sir ko‘rsatganligi uchun o‘ziga xos richag hosil qiladi. Bunday holatni oyoq suyaklarida ko‘rish mumkin.
Birinchi xil richag (ikki yelkani richag) unchalik ko‘p bo‘lmaydi. Unda tayanch nuqtasi kuch to‘planadigan nuqta bilan qarshilik nuqtasi (yuk) orasida bo‘ladi. Bunday richag muvozanat richagi deyiladi, bunga boshning ensa – atlant bo‘g‘imi richaglari kiradi.

1. 
   Ikkinchi xil richag (bir yelkali richag) da qarshilik nuqtasi tayanch nuqtasi bilan uch to‘planadigan nuqta orasida bo‘ladi. Bunday richag organizmda juda ko‘p uchraydi. Bunga oyoq barmoqlarining bo‘g‘im richaglari misol bo‘ladi. Bunday holatda kuch to‘planadigan yelka qarshilik (yuk) yelkasiga qaraganda uzunroq bo‘ladi. Shuning uchun bu richag kuch richagi deyiladi. Bir yelkali richagning ikkinchi turida kuch to‘planadigan nuqta tayanch nuqtasi bilan qarshilik nuqtasining orasida bo‘ladi. Bunday richagda qarshilik yelkasi kuch to‘planadigan yelkaga qaraganda uzunroq bo‘lganligi sababli ozgina qarshilikni yengish uchun ham birmuncha kuch sarflashga to‘g‘ri keladi, lekin bu richagda yo‘ldan yutqaziladi, vaqtdan yutiladi. Shuning uchun bu tezlik richagi deyiladi. Yelka bilan tirsak bo‘g‘imi richaglari tezlik richagiga misol bo‘ladi. Tana muskullari ishlashi natijasida bir qancha bir xil ish bajaradi. Bunday muskullar sinergest muskullar deyiladi, lekin qarama – qarshi joylashgan muskullar bir – biriga qarshi ta’sir ko‘rsatadi, bunday muskullar antagonist muskullar deyiladi. Masalan, bir tomonda joylashgan
   

Tana muskullari faqat bir emas, balki bir necha bo‘g‘imni harakatga keltirishi mumkin. Masalan, yelkaning ikki boshli muskuli yelka bo‘g‘imini yozadi, tirsak bo‘g‘imini bukadi. Muskul tolalari organizmning yoshiga qarab o‘zgarib boradi. Masalan, odamlarda 30 yoshda kuchli bo‘ladi, 40 yoshda esa asta –sekin kuchi kamayib boradi, buning natijasida qorin osilishi, bukchayib qolish hollari ro‘y beradi.
Muskullarni boshqaruvchi nerv muskul ichiga kirganidan so‘ng juda ko‘plab tolalarga tarmoqlanib ketadi va muskul tolalari tutamarini nerv bilan ta’minlaydi. Bitta nerv tolasi tomonidan innervasiya qilinadigan muskul tutamlarining soni harakat tppi bilan bog‘liq ravishda keskin farq qiladi. Agarda nafis, kuchsiz harakat bo‘lsa, faqat kamroq muskul tutamlarini innervasiya qiladi. Shunga qaramasdan, birmuncha kuchli harakatni, masalan oyoq muskullarinining harakatini ta’minlashda bitta nerv tolasi 200 yoki undan ziyod muskul tolalarini qo‘zg‘atadi.
Nerv tolasi bilan muskul tolasining birikishi nerv-muskul birikmasi deyiladi va kimyoviy birikma asetilxolin impulsni ushbu tirqish orqali uzatadi.
Immun tizimning kuchsizlanishi natijasida kelib chiqadigan miasteniya kasalligida asetilxolin resptorlari nerv-muskul birikmasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu itlarda muskullarning kuchsizlanishini chaqiradi va fizikaviy og‘irlikni ko‘tara olmaslik, so‘lak oqishi kabi belgilar bilan xarakterlanadi.
Og‘irlik markazi hamma hayvonlarda bir xil bo‘lmaydi. Otlarda og‘irlik markaziya tananing o‘rta qismiga, kuraksimon o‘simtaning orqa tomoniga, ko‘krak qafasining pastki, o‘rta va yuqori qismiga to‘g‘ri keladi. Qoramollarda birmuncha keyinroqda, odamlarda esa bir oz oldiroqda joylashadi.
Muskul tonusi. Skelet muskullarining ko‘pchiligi organizmda biroz taranglashgan holatda bo‘lib, muskul tonusi sifatida ma’lum. Hayvon tinch holatda bo‘lganda uning pozasini saqlab turishda ishtirok etadigan muskullar haqiqiy bo‘shashgan holatda bo‘lmaydi. Muskul tonusi muskullarning harakatiruvchi birliklari hisobidan ta’minlanib turadi, ya’ni ayrim muskul tolalari qisilganda, boshqalari bo‘shashgan holda bo‘ladi.
Muskullar ikki tipdagi qisqarishga uchraydi: somatik qisqarish ro‘y berganda qo‘zg‘alish muskullarga kuchaytirilib o‘tkaziladi va muskul tonusi ortadi, ammo muskul kichraymaydi; izotonik qichqarishda muskul haqiqatda ham harakatlanadi yoki kichrayadi.
Muskullar qanchalik ko‘p ishlasa yoki qisqarsa, shunchalik taraqqiylashadi va gipertrofiya deyiladi, agarda u sust harakat qilsa yoki qandaydir sabab tufayli ishlamasa, masalan, hayvon kasallik natijasida yotib qolsa, oyoqlar giplasda bo‘lsa quriy boshlaydi yoki kichrayadi va gipotrofik deb yuritiladi.
Muskullar atrofiyasi oqsash, suyakni sinishi, nerv tolalarini shikastlanishi kabi omillar sabab bo‘lishi mumkin.
Muskullar gipertrofiyasi yoki kattalashishi bitta oyoqni kam harakati oqibatida uning vazifasini ham bajarishi uchun ikkinchi oyoqdagi muskullarni me’yoridan ko‘p ishlashi natijasida kelib chiqishi mumkin.