Hayrat ul-abror

 
 
XXXIII
 
 
No‘shirvonning hayo bog‘ida nargis ko‘zidan ko‘zining nargisi uyalib, nargis ko‘zlik gulrux yorini 
quchoqlashni istamay, o‘zini chetga olishni istagani
No‘shirvon valiahdligi chog‘ida bir qizning ishqi bilan notavon ahvolga tushib qoldi. Ko‘ngli 
g‘uncha singari to‘la qon edi, lekin g‘am sirlarini pinxon tutardi. Unga visol muyassar bo‘lgunga qadar 
cheksiz azob-uqubat va tashvishlarni boshidan kechirdi.
Bir kun u chamanzordan xilvat joyni tanlab, gulrux yori bilan suhbat qurdi. Baxtiyor shahzoda yorini 
quchmoqchi bo‘lgan edi, gul’uzor ham bunga rozi bo‘ldi. Dilbar hamdami tomon u qo‘lini uzatganda, 
bir tup nargisga shahzodaning ko‘zi tushib qoldi. Shunda ahvoli o‘zgarib, u qo‘lini tortib oldi. Sumanbar 
yori hayron bo‘lib, so‘radi:
-
Qo‘lingizni uzatganingiz nimasi-yu, yana tortib olganingiz nimasi? Adabli shoh bunga shunday 
javob berdi:
-
Shunday bir visol damida menga mone’lik qilgan narsa nargisning shahlo ko‘zi bo‘ldi.
Hayo ko‘zi bilan olijartoblik bu ishda unga kuch bermadi. Uning nargisdek ko‘zlari yoshga to‘lib, 
o‘rnidan turdi-da, bu ishdan voz kechdi. Oxirida uning bu sof niyatliligi, shunday
hayochanligining xosiyati uni butun olamga shoh qildi, adolati esa olamni panohiga oldi.
Aysh, ey Navoiy, qancha dilkash bo‘lsa ham, lekin adab bilan hayo undan yaxshiroqdir.
Ey soqiy, adab shartlariga xozir bo‘l, oldimda to‘qqiz bor ta’zim bilan boda tut, toki men uni «o‘zing 
ich!» deb, senga qaray, bir tomchi tomdirsang to‘qqiz marta, to‘ksang o‘ttiz marta qo‘shimcha ichkazay.

---

Алишер Навоий. Ҳайратул-аброр (насрий баёни) 
www.ziyouz.com
кутубхонаси
58
 
 
XXXIV
YeTTINChI MAQOLAT
 
 
Qanoat haqidakim, «jo‘»(ochlik) so‘zidan so‘nggi harf «ayn»
97
 ajratilsa, «jo‘» (ariq) qolib, 
najot bulog‘i, hatto hayot chashmasi sari uchish qanoti bo‘lib xizmat qiladi, «tama’» 
so‘zi har qanday shaklda yozilganda ham undagi xorlik zahrining ta’mini totishga olib boradi; qanoati 
odamning ochlikdan ko‘zida qon mavj ursa ham, izzati bor; tamagir odam oltin taxtdan joy olgan bo‘lsa-
da, xorlikka uchraydi
Kimki qanoatni o‘ziga kasb qilgan bo‘lsa, bilki, qanoat uni boy qiladi. Oltin, kumush bilan zebu 
ziynatlarni boylik deb bilma, balki haqiqiy boylik qanoat xazinasidir. Qanoat oltini hech qachon 
yo‘qolmaydi. Ana shu oltinni qo‘lga kiritib, shu orqali boyishga harakat qil. Kulbada qanoat qilib 
o‘ltirgan darvesh tamagir podshohdan afzaldir. Chunki tama’ qilish gadoylarning ishidur. Bilki, tama’ 
etgan kishi gadodir.
Shoh tamagirlik qilsa, u luqmaxo‘r bo‘ladi; qanoat qilgan darvesh esa podshohdir. Boshiga toj kiygan 
odam shoh bo‘la bermaydi. Hech narsaga extiyoj bildirmagan odamni shoh deb bil. Qushlarning ichida 
anqo shoh hisoblanadi. Bunda malum bir ma’no bor. Agar fikr bilan voqif bo‘lishni istasang, «qone’» 
va «anqo» so‘zlarining yozilishida harflar bir-biriga muvofiqdir
98
. Hudxud
99
ovqatga o‘ch bo‘lgani 
uchun garchi boshida toji bo‘lsa ham elchi bo‘lib qoldi. Boshiga toj kiygan hind o‘yinchisining xoliga 
boq, tama’uni chaqa pulga zor qilib qo‘ygan. Arzimagan bir odamning qo‘lidan ozgina pul chiqadigan 
bo‘lsa, toj deb atagan narsasini osmonga otadi. Shoh boshining sharofati tojdan emas; kimki muhtoj 
bo‘lmasa, o‘shani shoh deb tushun. Muhtojni ham shoh deb atash mumkin bo‘lsa, harf nuqtai nazaridan 
«muhtoj» so‘zida ham «toj» bor-ku! Kimning toj kiyganini ko‘rib, shoh deydigan bo‘lsak, u vaqtda, shu 
sababga ko‘ra, muhtojni ham shoh deyishga to‘g‘ri keladi.
Boshiga oddiy qalpoq kiygan odamni shoh deb bilki, u xayr-ehson vaqtida butun jahonni berishga 
tayyor. Bir narsasi bo‘lmasa ham u shukr deb, qanoat qiladi; xayr-ehson qilish bilan o‘z nafsini tiyadi. 
Kimning qanoatdan xujjati bo‘lsa, uni yaxshi-yomon deb o‘ltirishning xojati yo‘q, u bunga muhtoj emas. 
Kimki qanoat sari yo‘l topgan bo‘lsa, xuddi shu taqdir bilan o‘sha shoh bo‘ladi.
Boylik bilan o‘zingni katta deb bilma; qanoat boyligi bilan boshingni ko‘tarib yur. Butun bir osmon 
bitta non
100
bilan kun kechiradi; oyning gardishini esa ko‘ksiga tosh qilib boylab olgan. Shuning uchun
Xudo uning tuzilishini nodir qilib yaratdi, nima qilay desa, shunga qodir qildi. O‘z yog‘i bilan 
qovurilgan sham atrofida osmon ham fonusdek aylanadi. Ko‘z doim shuning uchun ravshanki, u 
mehrob
101
ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. Og‘izning ishi ovqat yeyish bo‘lgani sababli 
chaynash uchun Xudo ikki qator tish ham yaratdi. Zebu ziynat va tama’dan yiroq turgan kishining 
tinchligi yaxshiroq bo‘ladi.
Bilki, durru gavhar quloqqa ozor beradi; quloq uchun eng yaxshi dur deb so‘zni bil. Isirg‘a oltindan 
bo‘lsa, quloqni og‘ritadi; zarxal etik esa oyoqni og‘ritadi. Yaxshi gapni quloqning bezagi bil; etik keng 
bo‘lsa, oyoq osoyish topadi. Kishi cho‘lda tiniq buloqni topib olsa, oltin qadah qidirib o‘ltirmasdan, 
97
«Aйн» - бу ўриндa «oлтин» мaънoсидa.
98
«Қoнeъ» вa «aнқo» сўзлaрининг aрaб ҳaрфлaри билaн ёзилиши кўздa тутилaди. «aлиф», «нун» вa «aйн» ҳaрфлaри ҳaр 
икки сўздa ҳaм бoр.
99
Ҳудхуд - сaссиқпoпишaк.
100
Қуёш кўздa тутилaди.
101
Мeҳрoб - қoш кўздa тутилaди; икки бoдoм - бoдoмгa ўxшaгaн кўз

---

Алишер Навоий. Ҳайратул-аброр (насрий баёни)