Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

asm-39. Hayot faoliyati xavfsizligi mavzusidagi amaliy mashg'ulotlar turlari 
Amaliy mashg'ulotlarning har bir turining mazmunini ko'rib chiqing: yangi bilimlarni 
egallash va bilimlarni o'zlashtirish usullarini o'zlashtirish bo'yicha amaliy dars mavzuni 
o'rganishning boshida o'tkaziladi, u nazariy bilimlarni va o'qitish va tadqiqot ko'nikmalarini 
o'zlashtirishga qaratilgan. Yangi bilimlarni egallash va mustaqil bilim olish usullarini 
o'zlashtirish laboratoriya, ilmiy-tadqiqot, loyihalash, seminar ishlari jarayonida, 
konferentsiyalar davomida amalga oshiriladi. 
Bilimlarni mustahkamlash va takomillashtirish bo'yicha amaliy dars talabalarning 
mavjud bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirishga qaratilgan yangi mavzuni o'rgangandan 
so'ng amalga oshiriladi, tadqiqot va loyiha faoliyati, seminarlar va o'yin darslari orqali amalga 
oshiriladi. Amaliy bilimlarni amaliyotda qo'llash ko'nikmalarini shakllantirish bo'yicha amaliy 
dars boshlang'ich ko'nikmalarni shakllantirish uchun nazariy bilimlarni o'rgangandan so'ng 
amalga oshiriladi, buning asosida yanada murakkab ko'nikmalar va qobiliyatlar turadi. 
Bilimlarni amaliyotda qo'llash ko'nikmalarini rivojlantirish amaliy va laboratoriya 
ishlarida, master-klasslarda va o'yin darslarida amalga oshiriladi. Amaliy ko'nikmalarni 
rivojlantirish bo'yicha amaliy dars amaliy va mustaqil ishlar, turli amaliy topshiriqlar va 
mashqlarni bajarish orqali hamda o'yin darslarida tarzda olib boriladi. Ijodiy ko'nikmalarni 
rivojlantirish bo'yicha amaliy dars dizayn ishlari, dars-o'yin, ijodiy va nostandart darslar, 
mustaqil ishlar orqali amalga oshiriladi. 
Takrorlash, umumlashtirish va tizimlashtirishning amaliy mashg'ulotlari mavzu, bilim 
olish, kursni loyihalash va o'yin faoliyati, seminar va konferentsiyalar, ijodiy va nostandart 
darslar orqali o'rganilgandan so'ng amalga oshiriladi. Amaliy va mustaqil ishlar, ijodiy 
mashg'ulotlar orqali mavzuni o'rganish oxirida bilim, ko'nikma va ishlanmalarni nazorat qilish 
va tuzatish bo'yicha amaliy mashg'ulotlar o'tkaziladi. Birlashtirilgan turdagi amaliy 
mashg'ulotlar bir nechta amaliy mashg'ulotlarni birlashtiradi, amaliy ko'nikmalarni 

---

178 
shakllantirish darsi, masalan, noan'anaviy vaziyatda ko'nikmalarni qo'llash kabi bir nechta 
vazifalarni bajaradi. 
Shunday qilib, amaliy mashg'ulotlarni o'rganilayotgan nazariy material bilan birgalikda 
olib borish kerak, ular o'quv jarayonining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi kerak. Vaqt 
o'tishi bilan hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati bo'yicha amaliy mashg'ulotlarni muntazam 
ravishda tashkil etish bilan talabalar barqaror mustaqil amaliy ko'nikmalarni rivojlantiradilar. 
Bu o'qituvchiga o'quv materiallariga sarflanadigan vaqtni qisqartirish, ish sur'atlarini 
tezlashtirish, qo'shimcha mavzularga va eksperimental, tadqiqot, ijodiy ishlarga vaqtni 
ko'paytirishga imkon beradi. 
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi yangi informatsion xavflarining paydo bo'lishiga 
olib keladi. Olimlar kelajakka boqib, bioenergetika, robototexnika va h.k. rivojlanayotgan 
fanlarning tahdid va xatarlari nimaga olib kelishi mumkinligini bashorat qilmoqdalar. Ilmiy 
va texnologik taraqqiyot natijasida insoniyat turli xil xavf-xatarlarga duch kelmoqda, shuning 
uchun jamiyat doimiy ravishda hayot faoliyati xavfsizligi muammolarini hal qilishda odamlar 
va atrof-muhitni turli xavf va tahdidlarning ta'siridan himoya qilishga majburdirlar.
Jamiyat tan jarohatlari, aholi o'rtasida kasallik, avariyalar, yong'inlar, baxtsiz hodisalar, 
tabiiy ofatlar tufayli katta moddiy va ma‘naviy yo'qotishlarga duch kelmoqda. O'limning 
pasayish tendentsiyasi mavjud bo'lsa-da, u yuqori darajada saqlanib qolmoqda. Shunday qilib, 
o'rtacha dunyo miqyosida o'lim darajasi taxmin qilinadi 
Ushbu muammoni tubdan hal qilish - bu o'zlarining xavfsizligini boshqalarning 
xavfsizligidan yuqori darajada, rivojlangan ma'naviy fazilatlar, ko'nikmalar va qobiliyatlar 
darajasida ta'minlay oladigan xavfsiz shaklda tarbiyalashdir. Xavfsiz turdagi shaxsni 
shakllantirishning asosiy elementi sifatida ta'lim turadi. K. Ushinskiyning ta'kidlashicha, 
"ta'lim hayotimizga tahdid soladigan xavflarni kamaytiradi, qo'rquv sabablarini qisqartiradi va 
xavfni o'lchash va uning oqibatlarini aniqlash imkoniyatini beradi, bu xavflarni hisobga olgan 
holda qo'rquvning kuchlanishini kamaytiradi". 
1991 yilda paydo bo'lgan yangi "Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari" fani (bundan keyin 
- hayot faoliyati xavfsizligi) ommaviy xavfsizlik madaniyatini shakllantirish va xavfsiz turni 
tarbiyalash uchun tan olingan inson va jamiyatning dunyoqarashini boshqarishning eng 
samarali vositalaridan biridir. Tadqiqotning dolzarbligi: umumiy ta'lim talabalarning xavfsiz 
amaliyotga tayyorligini shakllantirishga to'liq yordam bermasligi uni rivojlantirishni taqozo 
etadi. 
Zamonaviy dunyoda har xil kelib chiqadigan xavfli va favqulodda vaziyatlar inson 
hayotining ob'ektiv haqiqatiga aylanib, uning hayoti, sog'lig'i uchun xavf tug'dirmoqda, katta 
moddiy yo'qotishlarni keltirib chiqarishi va atrof-muhitga jiddiy zarar etkazishi mumkin. 
O‗zbekiston Republikasi favqulodda vaziyatlar vazirligi (O‗zRFVV) xavfini kamaytirish va 
aholining xavfsiz hayotini ta'minlash uchun barcha bosqichlarda muhim qonunchilik va 
muhandislik choralari ko'rilmoqda. 
Biroq, O‗zbekiston Republikasi Sog'liqni saqlash vazirligining turli xil favqulodda 
vaziyatlardan aziyat chekayotganlar soni to'g'risidagi ma‘lumotlar ushbu yo'nalishda qabul 
qilingan choralarning etishmasligidan dalolat beradi. Bu mamlakat aholisining hayot 
faoliyati xavfsizligi madaniyati darajasi va hayotning real sharoitlari o'rtasidagi tafovut bo'lib, 
tajriba shuni ko'rsatadiki, aholi va hududlarni kelib chiqishi turli xil bo'lgan favqulodda 
vaziyatlardan himoya qilish inson omilini hisobga olmasdan bo'yicha tadbirlar samarasizdir. 
O'z navbatida, xavfsizlikni ta'minlash jarayonida inson omilini hisobga olish faqat aholi 
o'rtasida bilim va ko'nikmalarni shakllantirish bilan cheklanmaydi. Muayyan kasallikning 
rivojlanish shakllarini, katastrofik jarayonlarning rivojlanish darajalarini va ularning 
bashoratini bilish, kasalliklar, jarohatlar yoki ofatlarning oldini olish mexanizmlarini ishlab 
chiqish va amalga oshirish etarli emas. Ushbu chora-tadbirlar har bir kishi tomonidan talab 
qilinadigan va uning kundalik hayotiga ruhiy munosabat va qadriyatlarda aks ettirilganligini 
ta'minlash kerak. 

---

179 
Mamlakatdagi xavfsizlik bilan bog'liq vaziyat shoshilinch ravishda o'sib kelayotgan 
avlod uchun o'qitish tizimini tartibga solishni talab qiladi,
zamonaviy xavfsizlik sharoitida ularning xavfsizligi madaniyatini va shaxs, jamiyat va 
davlatning hayotiy manfaatlarini himoya qilishga tayyorligini shakllantirishga kompleks 
yondashuv asosida hayotdagi xavfsizlik ta'minlanishi kerak. Mamlakatning yosh avlodi 
o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish maktab miqyosidagi vazifadir, 
ammo ta'kidlash kerakki, asosiy rolni "Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari" faniga tegishlidir. 
O'quv jarayonida hayot faoliyati xavfsizligi darslarida ma'lum natijalarga erishiladi. 
Biroq, talabalar uchun hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish samaradorligi 
unchalik yuqori emas. Buning sababi, bilimlarni o'zlashtirish asosan reproduktiv darajada 
amalga oshiriladi, o'quv jarayonining rivojlanish samarasi past, bilim ko'pincha mavhum
bo'lib, talabalarga xavfsizlikning haqiqiy muammolarini tushunishga ozgina hissa qo'shadi. 
Talabalar faoliyatining reproduktiv tabiati xavfli va ekstremal holatlarga samarali tayyorgarlik 
ko'rishga to'sqinlik qiladi, ularni muvaffaqiyatli bajarish ijodiy va favqulodda echimlarni talab 
qiladi. 
Kamroq darajada, hayot faoliyati xavfsizligi dasturlarining o'quv jarayoni xavfsiz xulq-
atvor bo'yicha amaliy tajribani shakllantirishga yordam beradi.
Oddiy vaziyat - bu xavfsiz xatti-harakatlarning bilimlari va hatto o'ziga xos mahoratiga 
ega bo'lgan holda, talabalar va kattalar xavfsizlikning asosiy qoidalarini buzganda, jarohat 
olganda, jarohatlardan o'lib va nogiron bo'lib qolishganda. Ushbu vaziyatning sabablaridan 
biri shundaki, o'rganish amaliyotida bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirish doimo xavfsiz xulq-
atvorga bo'lgan ishonchni, xavfsiz hayotga axloqiy va mafkuraviy tayyorgarlikni 
shakllantirishga olib kelmaydi. 
Adabiy manbalarni o'rganilar ekan, turli xil o'quv qo'llanmalari, talabalar o'rtasida hayot 
faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish bo'yicha tavsiyalar mavjud degan xulosaga 
kelinmaydi, o'qitishning hamma uchun ochiq, aniq shakllantirilgan usullari mavjud emasligi 
tushuniladi. 
Pedagogik nazariya va amaliyotdagi bu holat ijtimoiy rivojlanish tendentsiyalariga zid 
keladi, ta'lim tizimiga shaxsiy yondoshishga yo'naltirilgan ta'lim tizimining zamonaviy 
talablariga javob bermaydi. Talabalarni xavfsiz hayotga samarali tayyorlashning ob'ektiv 
ehtiyojlari va hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati ta'limi jarayonini pedagogik amaliyotda 
etarli darajada amalga oshirmaslik o'rtasidagi aniqlangan qarama-qarshilikdan kelib chiqqan 
holda, tadqiqot muammosi yuzaga keladi: hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar 
uchun hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini yaratish metodologiyasi qanday bo'lishi kerak? 
Tadqiqotning dolzarbligi turli xil favqulodda vaziyatlarda qurbonlar soni o'sib borishi 
bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan zamonaviy jamiyat jamoat xavfsizligi madaniyatiga 
alohida e'tibor qaratishi kerak. Hayot faoliyati xavfsizligi mavzusida muhim rol o'ynaydi, 
uning maqsadi talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini rivojlantirishdir.
Hayotiy faoliyat xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirish bo'yicha ko'rsatmalarni ishlab chiqish dolzarbdir.