Hayot faoliyati xavfsizligi (O`quv qo`llanma) toshkent 2019

Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti, e
Minimal yoritilganlik koeffitsiyenti, а
	Yuqori va kombinatsiyalashgan yoritilganlik	Yon tomonlama yoritilganlik
I	Muhim aniqlikdagi ishlar	10	3,5	-
II	Yuqori aniqlikdagi ishlar	7	2	0,20-0,16
III	Aniq ishlar	5	1,5	0.16-0,14
IV	Kam aniqlikdagi ishlar	3	1	0,14-0,12
V	Dag`al ishlar	2	0,5	0,12-0,10
VI	Juda dag`al ishlar (umumiy kuzatish bilan kechadigan ishlar)	1	0,25	0,10-0,08

Ishlab chiqarish binolaridan tashqarida bajariladigan ishlar uchun ish joylarining va ish yuzalarining yoritilganligi ishning razryadiga bog`liq holda 2 lk dan 50 lk gacha bo`ladi.

7.6- va 7.7-jadvallarda tabiiy va sun’iy yoritilganlikning sanitar-gigiyenik talablar daajasidagi me’yoriy miqdorlari ko`rsatilgan.
7.7-jadval
Ishlab chiqarish xonalari va ish joylarini sun’iy yoritish me’yorlari

Ish xususiyati			Obyektni farqlash o`lchami		Obyektning asosiy rang ko`rinishi bilan o`zgaruvchanligi			Asosiy rang ko`rinishi			Eng kichik yoritilganlik, Lk
									Lyuminessent yoritkichda								Cho`g`lanma yoritkichda
									Aralash yoritilganlik			Yakka umumiy yoritilganlik					Aralash yoritilganlik				Yakka umumiy yoritilganlik
Muhim aniqlikda			0,1 va undan kam		Kichik O`rta katta			Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin Qorong`i yorqin			3000 - 750 - 1500 750		750 - 750 - 500 300			1500 - 1000 - 750 400				300 - 300 - 300 150
Yuqori aniqlikda			0,1-0,3		Kichik O`rta Katta			Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin			2000 1000 - 750 - 500		750 400 - 200 - 150			1000 500 - 400 - 300				300 150 - 100 - 75
Aniq	0,3-1,0				Kichik O`rta Katta			Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin			1000 750 - 500 - 400		300 200 - 150 - 150			500 400 - 300 - 200								150 100 - 75 - 50
Kam aniqlikda		1,0-10		Kichik O`rta Katta			Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin Qorong`i Yorqin			150 150 - 100 - 100				150 150 - 100 - 100				150 150 - 100 - 100				50 50 - 30 - 30
Dag`al		10 dan yuqori		Obyektning asosiy rang bilan o`zgaruv-chianligi va asosiy rangga bog`liq emas						100				100				100				30
Juda dag`al (umumiy kuzatish bilan kechadigan ishlar)					Obyektning asosiy rang bilan o`zgaruvchianligi va asosiy rangga bog`liq emas						75				75				-				20

Yoritilganlikni o`lchash jihozlari
Yoritilganlikni o`lchashda YU-15, YU-16, YU-17, YU-116 markali lyuksmetrlar ishlatiladi. YU-16 lyuksmetri eng keng tarqalgan bo`lib, u o`lchagich korpusidan, o`lchov mexanizmi shkalasidan, korrektor va fotoelementlardan tashkil topgan bo`ladi.
Lyuksmetrning ishlash prinsipi yorug`lik oqimining fotoelementlarga ta’siri natijasida, lyuksmetr zanjirida elektr toki hosil bo`lishiga asoslangan. Hosil bo`lgan tok ta’sirida lyuksmetrning ko`rsatkichi (YU-16 lyuksmetrida «quyoncha») harakatlanib, shkalada yoritilganlikning miqdorini «lyuks» da ko`rsatadi.

7.6-rasm. YU-16 lyuksmetri. 1-fotoelement; 2-filtr; 3-galvanometr shkalasi; 4-ravshanlilikni aniqlagich; 5-qopqoq

Shu sababli yoritilganlikning miqdori lyuksmetr fotoelementlariga tushadigan yorug`lik oqimining miqdoriga bog`liqdir. Har bir lyuksmetrga qo`shib-ajratgich bo`lib, u yoritilganlikning o`lchash oralig`ini o`rnatish uchun xizmat qiladi. YU-16 lyuksmetrning qo`shib-ajratkichi 0-25 lk, 0-100 lk va 0-500 lk oraliqlarida o`rnatilishi mumkin. Qo`shib-ajratkichning har bir holati uchun 50 bo`limdan iborat shkala to`g`ri keladi. Bundan tashqari YU-16 lyuksmetri fotoelementi yorug`lik filtri-«so`ndiruvchi» bilan ta’minlangan bo`lib, u yordamida 50000 lk.gacha bo`lgan yoritilganlikni o`lchash mumkin. Ushbu filtr asosan yoritilganlik 500 lk.dan yuqori bo`lgan hollarda ishlatiladi.(7.6-rasm).

YU-17 lyuksmetrning qo`shib-ajratkichini ham 3 xil (0-1 lk, 0-10 lk va 0-100 lk) holatda o`rnatish mumkin. Lyuksmetrning shkalasi 100 ta teng bo`lakka bo`lingan. Shuning uchun qo`shib ajratkichning holatiga bog`liq holda YU-17 lyuksmetri yordamida 0,01 lk.dan (qo`shib-ajratkichning 0-1 lk holatida) 100 lk. gacha bo`lgan miqdordagi yoritilganlikni o`lchash mumkin.
Lyuksmetrlar me’yor darajasida ishlashi uchun ular +45°C yoki –40°C harorat va 80% nisbiy namlikdan yuqori bo`lgan muhitda uzoq vaqt saqlanmasligi kerak.
Lyuksmetrdan foydalanganda avval ularning ko`rsatgichi «0» holatda ekanligini tekshirib ko`rish kerak va lyuksmetr qo`shib-ajratkichini eng yuqori holatga o`rnatish lozim. Bu holda ko`rsatkich juda kam o`zgarsa, qo`shib-ajratkichni 2 yoki 3-holatga keltirish kerak. Agar yoritish har xil manbalar bilan amalga oshirilgan bo`lsa, bu holda lyuksmetr ko`rsatkichini «tuzatish koeffitsiyentiga» (7.8-jadval)ko`paytirish lozim.
7.8-jadval.
Tuzatish koeffitsiyentining miqdori

№	Yoritish manbasi	Tuzatish koeffitsiyenti
1	Cho`g`lanma lampa	1.0
2.	Lyuminessent lampa
	LD-markali	0.88
	LDS-markali	0.95
	LRL-markali	1.2
	LB-markali	1.15
3.	Tabiiy yoritish	-

Ishni bajarish tartibi
Ish joylarini tabiiy yoritishni aniqlash.
1. Xona derazasidan har 1m. uzoqlikdagi masofada yoritilganlikni lyuksmetr yordamida aniqlang.
2. Xona tashqarisidagi yoritilganlikni lyuksmetr yordamida o`lchang.
3. Tabiiy yoritilganlik ko`rsatkichini aniqlang. Ushbu koeffitsiyent qaysi razryaddagi ish turiga to`g`ri kelishini aniqlab, xulosalang.
4. Ish xonasi uchun quyidagi formula yordamida yorug`lik koeffitsiyentini aniqlang:

bu yerda; е_р - hisobiy yorug`lik koeffitsiyenti:
yashash xonalari uchun- е_р =0,1-0,25;
ishlab chiqarish xonalari uchun е_р =0,1-0,5
S₀ - bitta derazaning yuzasi, м²;
n - derazalar soni; S_х - xonaning yuzasi, м².

5. Yorug`lik oqimining tushish burchagini aniqlang.

Yorug`lik oqimining tushish burchagi xona derazasining yuqori va pastki qismlaridan ish joyiga tushuvchi nurlar orqali hosil bo`ladi.
Xona ichini sifatli yoritish uchun burchak 27⁰ dan kichik bo`lmasligi kerak. Yorug`lik oqimini tushish burchagi 7.7-rasmdagi sxemaga asosan ifoda orqali tangenslar 7.9-jadvali yordamida aniqlanadi.
7.9-jadval.
Tangenslar jadvali

0.18	10	0,44	24	0,7	35
0.25	14	0,50	27	0,8	39
0,30	17	0,58	30	1.0	45
0,36	20	0,65	33	1.15	49

7.7-rasm. Yorug`lik oqimini tushish burchagini aniqlash sxemasi


Ish joylarini sun’iy yoritishni aniqlash
1. Yoritish chirog`ini ish stolidan 1 metr balandlikda o`rnatib, vertikal bo`yicha har 0,2 m. balandlikdagi holati uchun sun’iy yoritilganlikni aniqlang.
LB, LD va DRL markali lyuminessent chiroqlardan foydalanilganda yoritilganlik miqdorini mos holda 1,15; 0,88 va 1,2 tuzatish koeffitsiyentiga ko`paytirib oling.
2. Yoritilganlik miqdori bilan yoritish chirog`ini o`rnatish balandligi o`rtasidagi bog`lanish grafigini tuzing va xulosalang.
Hisobot tarkibi
Olingan natijalar asosida quyidagi jadvallarni to`ldiring va xulosalang.
I. Tabiiy yoritilganlik
7.10 -jadval
Ish joylarining tabiiy yoritilganligi

№	Derazadan ish joyigacha bo`lgan masofa,m	Yoritilganlik,Lk	Xulosa
1
2