Hayot faoliyati xavfsizligi baqida tushuncha

6.2. Yer silkinishi va uDing oqibatlari . Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu - yer silkinishidir (zilzi1a). Yer silkinishi - yer osti zarbasi va yer ustki qatJarnining tebranishi bo'lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuzaga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo'lish o'chog'i, yeming ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig~lib qolgan energiyaning ozod bo'lish jarayoni tufayli yuzaga keladi; O'choqning ichki qismi markazi .giposentr deyiladi, yeming ustki qismidagi markaz epitsentr deyilad~er silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi: - tektonik zilzilalar; - vulqon zilzilalari; - ag'darilish, o'pirilish zilzilalari; ,- texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog'liq) zilzilalar. fYuqorida qayd etiIgan yer silkinish turlari ichida kana maydonga tarqaladigani va eng ko'p talafot keltiradigani tektonik yer silkinishidir/Bunday yer silkinishlar haqida gap ketganda litosfera 0' ramlarida bo'ladigan harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi.Qiya sathlarda tog' jinslarining katta bo'laklarining ag'darilishi yoki tog'laming o' pirilishi natijasida yuzaga keluvchi yer silkinishlar ag'darilish zilzilalari deyiladi/ Bu yer silkinishinin~ tarqalish maydoni kichik, ko'p hollarda talafotsiz bo'ladi\ /Vulqon jarayoni, ya'ni yer ostidagi magrnaning vulqon kanali orqali yer yuzasiga chiqishi bilan bog'liq bo'lgan yer silkinishiga vuJqoniy yer silkinish deb ataladi/ Bunday yer silkinish vulqonning faollashishi bilan bog'liq bo'iganligi sababli aksariyat ko'p hollarda ular aniq bashorat qilinadi. Shuning uchun keltiradigan talafot deyarli kuchli bo'lmaydi. / Insonning muhandislik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan yer silkinishiari asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda.
6.4. Imoratlarga, inshootlarga yer silkinishining ta'siri va xususiyatlari, zilzila ta'sirida imoratJar va inshootlar talafot ko'radi. Ko'rilgan talafot darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan qurilish materiallariga bog'iq. Shuning uchun hamma inshootlar va ularning ko'radigan talafotlari davlat standarti bilan tartibga solinadi. Inshootlar ko'radigan talafotlari quyidagicha tasniflanadi: I-darajali talafot. Bunda yengil shikastlanish yuz beradi. 2··darajali talafo1. Og'ir bo'lmagan shikastlanish sodir etiladi, devorlarda katta bo'imagan yoriqlar paydo bo' ladi. 3-darajali talafot. rnshootlarning og'ir shikastlanishi yuz beradi, devorlarda katta va chuqur yoriqlar paydo bo'ladi. 4-darajali talafo1. Imorat va inshootlar ichki devorbrining to'Jig 108 buzilishi yuz beradi. 5-darajali talafot. Imorat va inshootlarning to'liq buzi lishi sodir bo' ladi. lmorat va inshootlarning konstruksiyasi va qurilish materiallariga qarab tasniflanishi: A guruh - xom g'isht, paxsa devorli imoratlar; B guruh -- pishiq g'ishtdan qurilgan inshootlar; o guruh - temir beton, sinchli va yog'ochdan qurilgan inshootlar.