Hayot faoliyati

Ikkilamchi cho‘kish. Jarblanuvchining sovuq suvda cho‘kishi

yoki tushib qolishi yurak to‘xtab qolish holati (sovuq shok)

ikkilamchi cho‘kish darajasini anglatadi. Buning asosida nafas

olish bo‘g‘iziga yoki quloqning nog‘ora pardasiga zarar

yetkazuvchi reflektorli reaksiya mavjud. Ikkilamchi cho‘kish

uchun periferik tomirlarning tortilishi xos. O‘pka shishishi

kuzatilmaydi.

Tezkor yordam ko‘rsatish. Birinchi navbatda jabrlanuvchini

tezlik bilan suvdan chiqarib olish lozim. Agar jabrlanuvchi

behush bo‘lsa, suvning o‘zidayoq og‘izdan burunga sun’iy nafas

usulini qo‘llash kerak, biroq buni faqat maxsus tayyorgarlik

ko‘rgan kuchli qutqaruvchilargina amalga oshira olishadi.

Sun’iy nafas berish quyidagi tarzda o‘tkaziladi: jabrlanuvchining

orqa yonboshida turgan holda o‘zingizning o‘ng qo‘lingizni

uning o‘ng qo‘li ostiga o‘tkazasiz. O‘ng kaftingiz bilan jabrlanuvchini

og‘zini yopib, shu bilan bir vaqtda uning engagini

yuqoriga va oldinga cho‘zishga harakat qilasiz.

Cho‘kuvchi suvdan qirg‘oqqa yoki qayiqqa chiqarilib

olingach, sun’iy nafas oldirish davom ettiriladi, buning uchun

iloji bo‘lsa havo yuborish moslamasidan foydalaniladi. Agar

uyqu arteriyasida puls bo‘lmasa va yurak urishi eshitilmayotgan

bo‘lsa, yurakni to‘g‘ridan to‘g‘ri massaj qilib bo‘lmaydi.

O‘pkadagi hamma suvni chiqarib tashlashga ham harakat qilish

kerak emas. Haqiqiy cho‘kkanlar tezda qorni bilan yotqiziladi

va ko‘krak qafasi ustining yon yuzasiga keskin bosiladi (10-15

soniya), shundan keyin u orqa tomoni bilan yotqiziladi. Og‘iz

bo‘shlig‘i har qanday mato o‘ralgan barmoq bilan tozalaniladi.

Agar bemor jag‘larini qattiq qisib olgan bo‘lsa, barmoqlar pastki

jag‘ining burchagiga bosiladi. Og‘iz bo‘shlig‘ini elektr yoki oyoq

yordamida ishlatiladigan so‘rg‘ich bilan tozalash mumkin, biroq

o‘pka shishganligi alomatlari bo‘lgan taqdirda og‘izdagi ko‘pikni

so‘rib olish kerak emas.

Qutqaruvchi jabrlanuvchining yonboshida bo‘lishi kerak va

shu holatda bir qo‘li bilan boshini ushlab kafti bilan

peshonasini, boshqa qo‘li bilan yengagini bosib og‘zini oson

ochadi. Bunda pastki jag‘ni oldinga chiqarish kerak emas.

Qutqaruvchi chuqur nafas olganicha bemorning og‘ziga lablarini

89

jipslaydi va keskin nafas chiqaradi. Bu bilan bir vaqtda bemor

peshonasiga qo‘yilgan qo‘lining bosh va ko‘rsatkich barmoqlari

bilan uning burni siqiladi, shunda yuborilgan havo burun orqali

chiqib ketmaydi.

Agar jabrlanuvchining og‘zini ochishning iloji bo‘lmasa yoki

og‘iz narsalar bilan band bo‘lsa, jabrlanuvchi og‘zini kaft bilan

yopib turib, burni orqali havo yo‘llasa ham bo‘ladi. Sun’iy nafas

o‘tkazish chastotasi bir daqiqada 12-16 marta nafas yo‘llashdan

iborat bo‘lishi kerak.

Ba’zan cho‘kuvchilarning nafas yo‘llarida yirik yot jismlar

turib qolib, berkitib qo‘yadi, oqibatda nafas yo‘li berkilib qoladi

yoki tovush teshiklarida qattiq taranglashish boshlanadi. Bunday

holatda nafas o‘tadigan tomoqni kesish kerak bo‘ladi.

Bemor qutqaruv stansiyasiga yetkazilganidan keyin ham,

hatto u o‘zi nafas ola boshlagan, biroq shishganligi alomatlari

bo‘lgan taqdirda jabrlanuvchiga nisbatan jonlantirish choralari

(asosan, sun’iy nafas oldirish) davom ettiriladi.

Agar jabrlanuvchining nafas olish ritmida buzilish mavjud

bo‘lsa (ya’ni nafas olish tezligi bir daqiqada 40 martadan ko‘p

bo‘lib, terisi keskin ko‘karib ketgan bo‘lsa) sun’iy nafas oldirish

davom ettiriladi. Agar nafas olish bir maromga tushib qolgan

bo‘lsa, bemorga nashatir spitri hidlatish kerak.

Jabrlanuvchi behuzur bo‘la boshlasa, terisini ishqalash,

issiq, quruq odeyalga o‘rab qo‘yish kerak. Hushdan ketish

boshlanganda yoki hushi joyida bo‘lmasa gryelka qo‘yish

mumkin emas. Nafas olish buzilgan va o‘pka shishgan bo‘lsa,

traxeya teshiladi (intubatsiya qilinadi) va bemorning o‘kpasi

sun’iy ventelyatsiya qilish aparatiga ulanadi.

O‘pkani sun’iy ventelyatsiya qilishni muddatidan oldin

to‘xtatish xavfli. Hatto mustaqil nafas olish harakatlari paydo

bo‘lishi ham, ayniqsa, o‘pkada shish bo‘lgan taqdirda normal

nafas olish tiklanganligini bildirmaydi.

Chuchuk suvga cho‘kkan bemorlarning agar terisi ko‘karib,

bo‘ynidagi vena tomirlari shishib ketgan bo‘lsa, kasalxona

sharoitida qonni chiqarib yuborish tadbiri amalga oshiriladi.

Eritrotsitlar nobud bo‘lishi namoyon bo‘lganda venaga plazma

90

yuboriladi. Shishishni kamayritish uchun laziksga o‘xshagan

siydik haydovchi vositalar qo‘llaniladi.

Organizmda oqsil darajasi kamayib ketganda albumin

konsentratsiyasi quyiladi. Arterial gipertenziya holatida o‘pka

shishishi kuchaysa tomirga benzageksoniy shuningdek, ko‘p

miqdorda gormonlar (gidrokortizon yoki prednizolon) qo‘llaniladi.

Og‘ir turdagi cho‘kish holatlarida jabrlanuvchini jonlashtirish

(reanimatsiya) bo‘limiga olib borish kerak. Bemorni eltish

vaqtida ham o‘pkani sun’iy ventilyatsiya qilish ham davom

ettiriladi, bemorni zambilga olish vaqtida uni yonboshlatib,

boshini osiltirib qo‘yish kerak.

Gidrometeorologik favqulodda vaziyatlar ko‘rinishiga qor

ko‘chkilarini kiritish mumkin. Qor ko‘chkisi qor ulkan masasasining

harakatga kelishi, o‘pirilishi yoki surilishi bo‘lib, u

qiyalik tomon juda katta tezlik bilan harakatlana boshlaydi va

yo‘lida mavjud bino va inshootlarni zararlaydi, odamlarni

nobud qilishga ham olib kelishi mumkin. Qor ko‘chkilari ulkan

qor massasining bir joyda to‘planib qolishi (qorli kunlarning

ko‘p bo‘lishi) natijasida biron bir tashqi ta’sir (qorning ko‘p

yog‘ishi natjasida o‘z massasini ushlab turolmay qolishi, zilzila,

kunlarning keskin isib eruvchanlik ortishi, qor qoplami

qatlamining buzilishi va b.) natijasida yuz beradi.

Masalan, yurtimizda 1999-yilning 21-noyabr kuni

Toshkent-O‘sh avtomobil yo‘lining «Qamchiq» dovonida 8

marta qor ko‘chishi yuz berib, 34 ta turli rusumdagi

avtomashinlar qor uyumlari ostida qoldi, 29 odam nobud bo‘ldi.

1200 dan ortiq odam va 400 avtomobil qutqarib qolindi. Qor

ko‘chishi xavfini oldindan sezsangiz imkon darajada uning

yo‘lidan zudlik bilan chiqib ketishga harakat qiling. Buning

uchun Siz harakatingizni gorizontal ko‘rinishda tashkil eting.

Tepalik tomon chiqing. Qor ko‘chkisi yaqinlashib, uning

yo‘lidan chiqib ketish imkoniyati bo‘lmasa, vahimaga va

qurquvga berilmay, qor yuzasida qolishga harakat qiling.

Tizzalaringizni qoringa tortib, kafilaringiz bilan yuzingizni qor

massasidan muhofaza qiling. Bu og‘iz va burunlarni qor bilan

to‘lib qolmasligiga va yuzingiz oldida havo bo‘shlig‘i bo‘lishga

olib keladi. Ko‘chki to‘xtagandan so‘ng yuzingiz va ko‘kragingiz

91

oldini kengaytirishga urining. So‘ngra yuqori yoki pastki tomon

qayerdaligini aniqlang. Buning uchun so‘lagingizni qo‘lingizga

olib oqizib ko‘ring. U oqqan tomon past, teskari tomon yuqori

bo‘ladi. Shundan so‘ng yuqori tmonga qarab harakat qiling.

Bunday paytda ortiqcha hayajonlarga berilmang, uxlab

qolmang. Unutmang sizni qidirishmoqda.

Ob-havo o‘zgarishi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarga

shamol bilan bog‘liq tabiiy ofatlarni ham qo‘shishi mumkin.

Masalan, dovul, to‘fon turlicha nomlanishi bo‘lib, ularning

o‘rtasidagi farq tezligiga bog‘liq. Dovul (tayfun) – qattiq bo‘ron

bo‘lib, uning chekkalarida shamol tezligi 30 m/sek ni tashkil

qiladi. Bunda shamolning shiddati 7-10 ballni tashkil etadi.

Dovul shimoliy yarim sharda soat miliga teskari, janubiy yarim

sharda esa soat mili yo‘nalishida esadi. Uning tezligi 120

km/soatdan iborat bo‘lib, u 9-12 sutkagacha davom etishi

mumkin.

Dovulni mutaxassislar zilzila kabi juda katta halokatlar olib

keluvchi ofat, deb hisoblaydilar. Chunki, u binolarni vayronaga

aylantirib, ekinlarni payhon qiladi, daraxtlarni ildizi bilan

sug‘urib tashlaydi, yengil inshootlarni buzib yuboradi. U

odamni bemalol havoga ko‘tarishi mumkin.

Dovul xavfi bo‘lganda aholi oldindan ogohlantiriladi.

«DIQQAT, BARCHAGA» signali berilgandan so‘ng televizor

va radiolarni qo‘yish va u orqali berilayotgan muhofaza

tadbirlariga qat’iy amal qilish lozim.

Dovul yoki to‘fon davrida ko‘chada bo‘lgan kishi, imkon

boricha bino va inshootlardan uzoqroq bo‘lishi va ariq ichiga

yotib olishi kerak. Anar yaqin atrofda pana joy bo‘lsa (yerto‘la)

o‘sha yerga zudlik bilan kirish tavsiya etiladi.

Bu paytda uy ichida bo‘sangiz, oyna va eshiklar oldidan

imkon darajasida uzoqlashing, ichki devorlar, kordiorlarga

o‘zingizni oling,o‘tiring, o‘zingizni nima bilandir (ko‘rpa,

ko‘rpacha, gilam) to‘sing, imkon bo‘lsa shkaf ichiga kirib oling.

Ko‘priklar, gaz quvurlari, quvurlar yoki elektr simlari

o‘tgan joylardan imkon darajasida uzoqlashish zarur.

Shamol to‘xtashi bilan darhol ko‘chaga chiqish tavsiya

etilmaydi. Chunki shamol ham qaytarilishi mumkin. U to‘xta92

ganiga ishonch hosil qilingandagina atrofga diqqat bilan qarab,

osilib qolgan bino qismlari, simlar hamda boshqa buyumlarni

xavfsiz ekanligini bilgan holdagina chiqish mumkin.

Gidrometerologik xavfli hodisalardan biri, bu uzoq muddatli

yog‘ingarchilik yuz berishi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlardir.

Masalan, tinimsiz yomg‘irning yog‘ib turishi suv toshqini,

sel, yer ko‘chkilari, yoki qorning yog‘ishi qorning qalinlashib

piyodalar yoki transport vositalarining yurishiga xalaqit qilishi,

yo‘l halokatlarining ortishi, qor ko‘chkilari yuz berishi, elektr

simlarining uzilishi, daraxtlar qulab yo‘llarni to‘sib qo‘yishi kabi

xavflarni keltirib chiqaradi.

Bunday paytlarda maktab yoki ta’lim muassasalariga borish

belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Kuchli yomg‘ir yoki qor

bo‘lsa u holda mahalliy hokimiyat rahbarligida tegishli tadbirlar

beliglanadi. Bunday paytda eng yaxshi usul uyni tark etmaslik.