Hayot faoliyati

Yuqori – ular har 20-25-yilda bir marta sodir bo‘lib, daryo

vodiylarining anchagina katta maydonlarini suv bosadi, ayrim

hollarda kundalik turmish tarziga zarar yetkazadi. Ba’zi hollarda

odamlarni xavfsiz joyga ko‘chirishga to‘g‘ri keladi.

Taniqli – 50-100-yilda bir marta sodir bo‘ladi. Qishloq

xo‘jaligi ekin maydonlarining kamida 50% suv bosib, aholini

to‘la ko‘chirishga to‘g‘ri keladi. Shaharlar va aholi yashash

joylarini suv bosishi boshlanadi.

Halokatli – har 100-200-yilda bir marta sodir bo‘ladi, bir

nechta daryo tizimlarini suv bosadi, hayot tarzi butunlay o‘zgaradi.

1988-yilning 16-aprelida Angren daryosi ko‘tarilib, Pskent

tumaniga toshdi. Katta – katta xo‘jaliklar bundan katta talofat

ko‘rdi. Ko‘pgina uy joylar, maktab va kasalxonalar, bolalar

bog‘chalari suv toshqinidan zarar ko‘rdi. Xo‘jalikning oziqovqat,

mineral o‘g‘itlar saqlaydigan omborlari, paxta punktlari,

savdo shoxobchalari binolari suv ostida qoldi. Ayniqsa, Pskent

shahri yaqinidagi Bo‘rijar aholi manzilgohi toshqindan qattiq

jabr chekdi. Tuman bo‘yicha yuzlab gektar yer maydonini suv

bosdi. Tumandagi suv shahobchalarining 20 % loyga ko‘mildi.

Ko‘p o‘tmay 1988-yilning 21-aprelidan 22-apreliga o‘tar

kechasi suv toshqini G‘alaba va Oqqo‘rg‘on tumanlari hududida

ham yuz berdi. Bunga ham Angren daryosining, Toshkent

dengizining quyi qismidagi toshqini sabab bo‘ldi.

Suv toshqini mamlakat iqtisodiyoti yoki ishlab chiqarish

obyektlariga, xalqning turmush tarziga katta salbiy ta’sir etuvchi

favqulodda vaziyatlar hisoblanadi. O‘tmishdan suv toshqini va

uning xalqlar hayotiga salbiy ta’siri haqida ko‘plab misollarni

keltirish mumkin. Nuh payg‘ambar va suv toshqini haqidagi

84

turli rivoyatlarning yurishi, qadimgi Mesopatamiyaning suvostida

qolishi haqidagi dalillar insoniyatga tashvish keltirgan

toshqinlardan darak beradi.

Mintaqadagi bironta davlat suv toshqini xavfidan yiroq

emas. Chunki, Markaziy Osiyo mamlakatlarining geografik

tuzilishi tog‘li, bir tomonga qarab pasayib boruvchi, suvlari oqib

chiqib keta olmaydigan murakkab gidrografik hududdan iborat.

Birgina Tojikiston hududi suv zaxiralari shakllanishi

bo‘yicha dunyo mamlakatlari orasida sakkizinchi, mintaqa

davlatlari orasida birinchi o‘rinda turadi. Holbuki, mintaqa

mamlakatlarida suv toshqini yuz berishi mumkin bo‘lgan xavflar

mavjud. Birgina Tojikiston, Qirg‘iziston va O‘zbekistonning

tog‘li hududlarida o‘ziga yirik suv massasini egallab turgan 315

ta tabiiy ko‘lning mavjudligi bundan dalolat beradi. Birgina

o‘tgan asrning boshlarida paydo bo‘lgan Sarez ko‘li suv bosish

yo‘lida 6 mln atrofida aholi istiqomat qiladi. Mutaxassislar

tomonidan bildirilgan fikrlarga qaraganda Sarez ko‘lining izdan

chiqib ketishi mintaqadagi Tojikiston, Turkmaniston,

O‘zbekiston hamda Afg‘oniston davlatlariga juda katta talofatlar

keltirishi mumkin.

Umuman olganda O‘zbekistonda 7 mln 700 ming kishi suv

toshqini xavfi bo‘lgan joylarda yashaydi.

Suv toshqinlarining xavfli tomoni shundaki, u iqtisodiyotga,

shuningdek, aholining mol-mulki, hayotiga rahna

solishi, yoxud zarar yetkazishi mumkin.

Suv toshqini paytida odamlar, qishloq xo‘jaligi ekinlari va

hayvonlar nobud bo‘ladi;

binolar, inshootlar, kommunikatsiya tarmoqlariga shikast

yetadi yoki vayron bo‘ladi;

moddiy va madaniy boyliklar yo‘qotiladi;

xo‘jalik faoliyati to‘xtab qoladi, hosil nobud bo‘ladi;

hosildor yer qatlami yuvilib ketadi yoki suvostida qoladi hamda

landshaft o‘zgaradi.

suv toshqinlarining ikkilamchi shikastlovchi omillari turli

inshootlar mustahkamligiga zarar yetkazadi;

sanitar - epidemiologik vaziyatlar murakkablashadi, joylar

botqoqlikka aylanadi.

85