Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

O’zini -o’zi nazorat qilish savollari 
1. Davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishi deganda nimani 
tushunasiz? 
2. Viloyatlarni tuzish tartibi qanday amalga oshiriladi? 
3. Tuman va shaharlarni tuzish tartibi qanday amalga oshiriladi? 
4. Qishloq tuzish tartibi qanday amalga oshiriladi? 
5. Qoraqalpog’iston Respublikasida tuman tuzish tartibi qanday? 
6. Ovullar odatda qaerda tuziladi? 
 
 

---

396 
XX BOB. QORAQALPOG’ISTON RESPUBLIKASINING 
KONSTITUTSIYAVIY MAQOMI 
1-§. Qoraqalpog’istonda davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi. 
2-§. Qoraqalpog’iston Respublikasining huquqiy maqomi. 
3-§. Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi faoliyatining 
konstitutsiyaviy asoslari. 
4-§. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining 
konstitutsiyaviy maqomi. 
5-§. Qoraqalpog’iston Respublikasida sud hokimiyati tizimi. 
6-§. Mahalliy davlat hokimiyat organlari faoliyatining konstitutsiyaviy 
asoslari. 
1-§. Qoraqalpog’istonda davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi 
Qoraqalpoq’lar - O’rta Osiyodagi qadimgi xalqlardan biri bo’lib, 
O’zbekistonning Farg’ona, Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlarida hamda 
qo’shni Turkmaniston, Qozog’iston, Rossiya, Afg’oniston, Eronda bir 
necha ming kishidan iborat qoraqalpoq’lar yashab kelmoqdalar. 
Ushbu xalq Qoraqalpoq tilida so’zlashib, dindorlari – sunniy 
musulmonlar-ya’ni Islom dini.
Milodiy II asr oxiri - 4-asrlarda Orol bo’yi cho’llariga sharqdan
hunlar, 6-8 asrlarda esa turkiylar kelib mahalliy qabilalar bilan qisman 
aralashib ketgan. Mana shu etnik negizda Orol bo’yi ilk o’rta asr xalqlari-
bijanaqlar va o’g’izlarning shakllanish jarayoni kechgan, ularning 
muhitida 8-10 asrlarda qoraqalpoqlarning ham shakllanishi boshlangan. 
10-asr boshida bijanaqlarning bir qismi G’arbga, Janubiy rus cho’llariga 
ketgan; Kiyev Rusi hududiga kelib joylashgan qabilalar rus yilnomalarida 
“chyornye klobuki” (“qora qalpoqlar”) deb nom olgan. Volga-Ural 
oralig’ida qolgan bijanaklarning sharqiy qismi Irtish havzasidan kelgan 
qipchoqlar bilan asta-sekin aralashib ketgan, ularning tilini qabul qilgan
171
.
Manbalarda qipchoq urug’-qabila ittifoqida “Qoraqalpoq” atamasiga 
mos keluvchi “qora bo’rkli” etnonimi uchraydi.
Mo’g’ullar istilosi davrida Rashididdin asarida “qavmi kulahi siyah” 
nomi bilan qayd etilgan. Chingizxon bosqini oqibatida Qoraqalpoqlar 
G’arbga - Volga bo’ylariga, Sariqamish, O’zbo’y va Amudaryoning quyi 
171
«
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
» 
Давлат
илмий
нашриёти
.www.ziyouz.com 
кутубхонаси
. 

---

397 
oqimi bo’ylariga ko’chishga majbur bo’lganlar. Qoraqalpoqlar yarim 
o’troq hayot kechirib, sug’orma dehqonchilikni chorvachilik (ayniqsa, 
qoramol) va baliq ovlash bilan qo’shib olib borganlar. Qoraqalpoqlarning 
aksariyat qismi 16-18-asrlar o’rtalarida Sirdaryoning o’rta va quyi oqimi 
bo’ylari (Turkiston, Jankent,Chirikrabot) hamda bir qismi Orol 
mintaqasida (Qo’ng’irot, Shohtemir sh.) yashashgan. Biroq yoyiq va Emba 
daryolari bo’ylarida ham Qoraqalpoqlar istiqomat qilganliklari haqida 
ma’lumotlar bor. 1743-yil qozoq xoni Abulxayrxon Qoraqalpoqlarga 
hujum qilgan, natijada Sirdaryolik Qoraqalpoqlarning asosiy qismi 
18-asrning 2-yarmida Sirdaryodan uning g’arbiy irmog’i - Janadaryoga 
ko’chgan 18-asr oxirida Xiva xonlari Qoraqalpoqlarni tobe etishga faol 
harakat qilishgan va oqibatda 1811-yil ular bo’ysundirilib, 
Qoraqalpoqlarning asosiy qismi Amudaryo havzasiga ko’chirilgan. 
1873-yil. Chor Rossiyasi istilosi natijasida o’ng qirg’oq Amudaryodagi 
Qoraqalpoqlar Rossiyaga qo’shib olingan. Bu yerda Amudaryo 
bo’limi tuzilgan, Turkiston general gubernatorligining Sirdaryo viloyati 
tarkibiga kiritilgan. So’l qirg’oqda yashovchi QoraqalpoqlarXiva xonligi 
tasarrufida qolgan. O’rta Osiyoda sho’rolar hokimiyati o’rnatilgach, so’l 
qirg’oq va o’ng qirg’oq qoraqalpoqlari Qoraqalpog’iston Avtonom oblas-
tini tuzgan
172
. 
1918-1921 yillarda Turkiston avtonom respublikasining, 
1920-yilda Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarining tashkil topishi 
O’rta Osiyo xalqlari tarixida muhim davr bo’lib hisoblanadi. 
1920-yil 28-aprelda O’rta Osiyo KP Markaziy qo’mitasida Muvaqqat
Komissiya tuzilib, uning tarkibidagi kichik komissiyalar 
o’zbek, turkman, qozoq, qirg’iz, tojik, qoraqalpoq xalqlarining 
davlatchilik tuzumi to’g’risidagi masala bo’yicha ish olib bordi. 
1924-yil 10-mayda ushbu komissiya O’rta Osiyoda milliy davlat 
chegaralanishini o’tkazish zarurligi to’g’risida qaror qabul qildi. Jumladan, 
qoraqalpoq tumanlarini Xorazmdan ajratib chiqarish masalasi ham ko’rib 
chiqildi.
Milliy davlat chegaralanishi natijasida Qoraqalpog’iston avtonom 
viloyati tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi: