Harbiy-dala terapiya

Kombinatsiyalangan radiatsion shikastlanishlar (KRSH) 
Qo'shma yoki navbatma-navbat xar hil shikastlanish omillari: yorug'likdan, kuyish, 
zarb to'lqinidan shikastlanish va ionlovchi nurlanish ta'sirida rivojlanadi. Natijada 
shikastlanganlarda ionlovchi nurlanishdan tashqari kuyish yoki mexanik 
shikastlanish qator hollarda xam ular xam bular kuzatilishi mumkin.
Shunga qaramay xar hil shikastlarni navbatma-navbat qabul qilishni xar hil 
turlari bo'lishi mumkin. Bundan tashqari KRSH yaralangan va kuyganlar 
radioaktiv moddalar bilan zararlangan joylarda shikastlanishlari mumkin. KRSH 
deb qabul qilish xar hil davrlardagi shikastlanishlar qabul qilinmaydi, nurlanishli 
va nurlanishsiz jaroxatlar orasidagi chegara birinchi shikastlanish davridan 
oshmasa, KRSH deb qabul qilinadi.
Boshqa hollarda ular bir-biridan bog'liq bo'lmagan navbatma-navbat qabul 
qilingan shikastlanishlar deb qabul qilinadi. 
KRSH xarakteri va tarqalish soni yadro portlashi turiga va quvvatiga, 
masofasiga, metereologik sharoitlarga, portlash o'chog'iga nisbatan orientatsiyasiga 
va inson himoyaganligiga bog'liq.
Yadro portlashi o'chog'idagi kuyishlarga bevosita yorug'likdan kuyishdan, 
tananing ochiq qismlari kuyishidan (birlamchi kuyishlar) va yongan kiyimlardan 
yoki o't tushishidagi alangalardagi kuyishlar kiradi (ikkilamchi kuyishlar). 
KRSH tashxislashni murakkabligi etiologiyasi va patogenezi xar hil patologik 
jarayonlarni dinamik almashinuvi shikastlanishlar belgilari bilan aniqlanadi. 
Eng katta qiyinchilik radioaktiv komponentni aniqlashdir, chunki birlamchi 
reaksiya belgilari simptomo kompleksi tashxislashdagi qimmati KRSHli 
nurlanishda ancha pasaygan, O'zini axborotliligini qonni tekshirishda xam 
yo'qotadi, chunki kombinatsiyalangan va qo'shma radiatsion shikastlanishlarda o'z 
tarkibiga mexanik yoki kuyish jarohatni qamrab oluvchi o'zgarishda leykopeniya 
o'rnida leykositoz rivojlanadi.
KRSH klinik kechishidagi o'ziga xosliklarni uch yo'nalishda kuzatish mumkin. 
Birinchidan KRSHda birinchi soat yoki kunlarda nurlanishga birlamchi 
reaksiyadan tashqari, shikastlanganlarda o'tkir kuyish yoki mexanik jarohatlarga 

---

28 
xos simptomo kompleks mavjud bo'lib, u qator holda patologik o'zgarishda 
yetakchilik qiladi va bu davrda tibbiy yordam ko'rsatish taktikasini aniqlaydi. 
Nurlanishdagi shikastlanish belgilari keyinroq yetakchilik qila boshlaydi. 
Ikkinchidan,tushunarli sabablarga ko'ra shikastlanishni yashirin davri 
kuzatilmaydi. O'NK klassik kechgandagi 1-3 og'irlik darajasida yaqqol 
kuzatiladigan va uchinchidan KRSHga o'zaro og'irlashtirish sindromi xarakterli, 
natijada patologik jarayon , kasalliklar alohida kechgandagiga nisbatan ancha og'ir 
kechadi . 
KRSH klinik kechishi dinamikasida ajratish mumkin: 
- o'tkir davr yoki nurlanish va jarohatga birlamchi reaksiya davri; 
- mexanik jarohat yoki kuyish belgilari yetakchilik davri; 
- tiklanish davri. 
KRSH bilan shikastlanganlarga tibbiy yordam ko'rsatish umumiy taktikasi usullari 
va dori darmonlarni kompleksli qo'llashdan iborat bo'lib, har qaysi turdagi 
shikastlanish uchun zarur davo ko'rsatilgan tibbiy evakuatsiya bosqichida 
o'tkaziladi. Bunda shifokor yordami shunday tashkil qilinadiki kombinatsiyalangan 
jarohat turi, og'irligi va kechish davri shuningdek nurlanishsiz shikastlanishlar 
joylashishi xam inobatga olinadi.
O'tkir davrda o'tkaziladigan tadbirlar yetakchi nurlanishsiz jarohatlarga 
qaratiladi, asosan hayot uchun xavfli hollarda davolashga (kuyish va karaxtlikni 
davolashga, shoshilinch jarrohlik amaliyotlariga, qon oqishni to'xtatishga va x.k.). 
bir davrni o'zida birlamchi reaksiyani bartaraf qilishga qaratilgan choralar ko'riladi 
va antibiotiklar yordamida nurlanishli va nurlanishsiz shikastlanishlar asoratlarini 
oldini olish uchun tadbir o'tkaziladi. Jarohat va kuyishlar klinik belgilari 
yetakchilik qilgan davrda mexanik shikastlanishlar (yaraga va ochiq sinishlarga 
birlamchi jarrohlik ishlov berish) va kuyish yuzalarini yopish uchun plastik 
amaliyotlar o'tkaziladi. Nurlanishli jarohat belgilari yetakchilik qilgan davrda eng 
ko'p diqqat O'NKni davolashga qaratiladi. Bu davrda xar qanday jarrohlik usulini 
qo'llash tavsiya qilinmaydi va uni faqatgina hayotni saqlab qolish uchun o'tkazish 
mumkin. 
Tiklanish davrida shikastlanganlarning umumiy ahvoli yaxshilanganda 
shikastlanganlarning barcha qoldiqli o'zgarishlari jarrohlik yo'li bilan yoki dori 
darmonli davolanadi. Oqibat natijasi KRSH turiga va og'irligiga bog'liq bo'lib 
yaxshi oqibat natijasi xar doim kam kuzatiladi. 
Polk tibbiyot punktida O'NK tashxislash kasallikni klinik belgilari asosida 
so'rab surishtirib ko'ruvdan o'tkazib guruxli va shaxsiy dozimetrlar 
ko'rsatkichlaridan foydalanib o'tkaziladi. 

---

29 
Alohida tibbiy batalyonda O'NK og'irlik darajasini aniqlash uchun 
shikastlanganlarda klinik belgilari va dozimetriya ko'rsatkichlaridan tashqari bir xil 
sharoitda bir nechta nurlanganlardan biri tanlab olinadi va uning qon taxlilida 
limfositlar va leykositlar sanaladi.
Harbiy dala terapevtik gospitalda O'NK oxirgi tashxisi fizik tekshirishlar va 
biologik dozimetriya usullari to'liq hajmda o'tkazilib qo'yiladi. 
Shunday qilib O'NK klinik belgilarini aniq bilib, tibbiy evakuatsiya 
bosqichlarida tashxislash imkoniyatlaridan foydalanib shifokor nurlanishli 
shikastlanish tashxisini o'z vaqtida va to'g'ri qo'yib, fshikastlanganlarda tibbiy 
sortirovka o'tkazib tibbiy evakuatsiyaning ushbu bosqichida yordam hajmini 
aniqlaydi.