Harakatlarni bajarishni, eng ko‘p ko‘rgazmalilikka erishishda to‘xtatish va xohlagan joyida yana ishga

4. Muammoli ta‘limning maqsad va mohiyati
Muammoli ta‘lim deganda o’quv materialini o’quvchi-talabalar ongida ilmiy izlanishga 
o’xshash bilish vazifalari va muammolarini vujudga keltiradigan yo’sinda o’rgatish tushuniladi. 
Ta‘limda muammoli yondoshishni joriy etishdan maqsad hozirgi ta‘lim jarayonini o’quvchi- 
talabalarning ijodiy fikrlashini faol rivojlantiradigan usullar bilan to’ldirishdan iborat.
Ta‘limda muammoli yondoshish o’quv dasturlarida ham, o’qituvchi bilimlarini bayon etishda 
ham, o’quvchilarning mustaqil ishi va hokazolarda ham o’zining ifodasini topishi lozim. 
O’quvchilarning fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlarning shakllanishi ularning shaxsida 
qiziquvchanlik, o’tkir zehnlilik, mustaqillik, o’qishga qiziqish va ijodga intilish kabi fazilatlarni 
tarbiyalaydi. Har qanday ta‘lim o’quvchi uchun muammolidir, chunki ta‘lim o’quvchini unga 
hozirgacha noma‘lum bo’lgan narsa bilan tanishtiradi: o’quvchi yangi materialni o’zlashtirishi, 
o’qituvchi va ta‘lim muassasasining hamma talablarini bajarishi kerak. O’qituvchi o’quvchilar oldiga

---

har qanday o’quv muammosini emas, balki faqat ular tushuna oladigan va sub‘ektiv muammo sifatida 
qabul qilishi mumkin bo’lgan muammolarni qo’yishi kerak.
O’quvchi ongida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish, o’quvchining faol fikrlash faoliyati, 
o’quv materialini puxta o’zlashtirib olishlari haqida Sharq pedagoglari ham o’zlarining qimmatli 
fikrlarini aytib o’tganlar.
Ulug’ mutafakkir Abu Rayhon Beruniy (973-1048) o’zining pedagogik va didaktik 
qarashlarida, o’quvchilarni o’qitish hamda tarbiyalash jarayonida birinchidan, turli mavzularda 
mulohazalar yuritishni, shuningdek, o’quvchining zerikmasligini, xotirasiga malol keltirmaslikni 
ta‘kidlab, «Bizning maqsadimiz o’quvchini toliqtirib qo’ymaslikdir, ha deb bir narsani o’qiyberish 
zerikarli bo’ladi va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa masalaga o’tib tursa, u xuddi 
turli-tuman bog’-rog’larda sayr qilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. 
Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha qilgisi keladi. Har bir yangi voqea - narsa kishiga rohat 
bag’ishlaydi», degan edi.
Muammoli bayon qilish jarayonida izlanishni o’qituvchi olib boradi, o’quvchilarga ilmiy 
isbotlash bo’yicha fikrlash namunasini ko’rsatadi, o’quvchi-talabalar faqat uning mulohazasini 
ko’zatadilar, muammoni hal qilishga qaratilgan qiziqishni o’rganadilar. Muammo - mohiyatiga ko’ra, 
zudlik bilan hal etilishi lozim bo’lgan masaladir. O’qituvchi o’quvchi oldiga muammo qo’yar ekan, 
muammoni hal qilish yo’lidagi harakat davomida o’quvchi izlanadi, ijod qilishga intiladi, muammo 
ustida avvalgi tajriba va bilimga tayangan holda fikr yuritadi.
Shu o’rinda shuni aytish joizki, ta‘lim jarayonining samarali bo’lishida muammoli vaziyatlar 
yaratilgan vaqtda o’quvchi-talabalar ham faol qatnashishi hamda o’rtaga tashlangan muammolarni 
o’zlari ham hal qilishga erishishi mumkin. Bunday hollarda dars qiziqarli bo’ladi va o’quvchilar shu 
mavzuni yaxshi o’zlashtiradi, shuningdek yetarli bilim-ko’nimalarga ega bo’lishadi.
O’qitish jarayonida o’quvchilarni bilishga havas, izlash-qidirishga undaydigan masalalarni hal 
qilish jarayoni bilan bog’liq intellektual hislar va ruhiy kechinmalar hosil qiladigan muammoli 
vaziyatlar yaratish mumkin. Bu kabi muammoli vaziyatlar yaratishda mahoratli pedagoglar ilg’or 
pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda darsni tashkil etishi ham maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi oliy maktabdagi samarali o’qitish usullaridan bo’lgan muammoli o’qitishning 
mohiyatini o’qituvchi tomonidan talabalarning o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va 
o’quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish bo’yicha 
ularning bilish faoliyatini boshqarash tashkil etadi. Ta‘lim jarayonida muammoli vaziyatni vujudga 
keltirish, undan foydalanish usullarini yaratish, ta‘lim tizimining har bir bosqichida o’rganiladigan 
fanlarga xosdir. Muammoli vaziyat fanning mazmuni, o’ziga xos xarakter xususiyatlari, uni o’rganish 
usullarini hisobga olgan holda yaratiladi. Fikrimizcha, muammoli ta‘lim o’quvchilar oldiga muammoli 
savol yoki topshiriqlar qo’yish, muammoli vaziyat yaratish, muammolarni mustaqil hal etish, izlanishga 
o’quvchilarni jalb etish, yakuniy xulosalar chiqarish kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Muammoli ta‘lim muammoli vaziyat, o’quv muammosi, muammoli savol, muammoli topshiriq 
kabi kategoriyalarni o’z ichiga oladi. Muammoli ta‘limni amalga oshirishda o’qituvchi to’g’ri savol 
qo’ya bilishi lozim. Demak, muammoli ta‘lim - o’quvchi (talaba)ni mustaqil fikrlashi va izlanishga 
o’rgatishi, noma‘lum narsalarni yoritishga erishishni tarbiyalaydi hamda ilmiy bilishni rivojlantirishga 
asosiy kumak beradi. Shuningdek, muammoli o’qitish bilimlarni ongli va mustaqil o’zlashtirish, atrof- 
muhitga o’zining faol munosabatini belgilab olishda, talabalar bilish faoliyatini jonlantirishda katta 
imkoniyatlarga ega.