Har bir tadkikotchi bajariladigan vazifaga karab u yoki bu tasnifdan foydalanadi. Eng keng tarqalgan tasniflar moddiy tarkibini o‘rganishga va cho‘kindi jinslar hosil bo‘lish sharoitlariga asoslangan

2.2. Chukindi jinslar
Cho‘kindi jinslar turli tabiiy-iqlimiy sharoitlarda quruqlik yuzasida va suv havzalarining tubida shakllanadi. Chukindi hosil bo‘lish jarayoni litogenez deb ataladi. N.M.Straxov (1963) bo‘yicha litogenezning 4 ta turi: gumid (nam-ilik iklimli), arid (quruk issiq iqlimli), nival (nam-sovuk iklimli) va vulkanogen-chukindi ajratiladi. Litogenez turlariga bog‘liq holda boshqa barcha teng sharoitlarda to‘plangan jinslarning tarkibi va sementi turlicha bo‘lishi mumkin.
2.2.1. Cho‘kindi jinslar tasnifi
Cho‘kindi jinslarni tasniflash tamoyillari V.P.Baturin (1932 y.), M.S.Shvetsov (1934 y.) L.V.Pustovalov (1940 y.). V.I.Luchitskiy (1948 y.), G.I. Teodorovich (1948 y.), V.M.Straxov (1960 y.) va boshqa tadqiqotchilar tomonidan taklif etgan. Ammo cho‘kindi jinslarning yagona tasnifi hozirgacha mavjud emas.
Har bir tadkikotchi bajariladigan vazifaga karab u yoki bu tasnifdan foydalanadi. Eng keng tarqalgan tasniflar moddiy tarkibini o‘rganishga va cho‘kindi jinslar hosil bo‘lish sharoitlariga asoslangan. Birinchi tasnifga muvofik chukindi jinslar alyumosilikatli, karbonatli, kremniyli (silitsitli), galogenli, allitli, temirli, marganetsli, fosfatli jinslarga va kaus tobiolitlarga bo‘linadi. Ikkinchi tasnif bo‘yicha cho‘kindi jinslar bo‘lakli, xemogen, organogen va aralash tarkibli turlarga ajratiladi.
Alyumosilikatli jinslar tub jinslarning mexanik nurash mah sulotlari hisoblanadi va aksariyat hollarda nurashga barqaror bo‘lgan minerallar va jinslarning bo‘laklaridan tarkib topgan. Ular bo‘laklarining yirikligi bo‘yicha dagal bo‘lakli, o‘rtacha bo‘lakli (kumli), mayda bo‘lakli (changsimon) va juda mayda bo‘lakli (gilli) turlarga bo‘linadi. Ularning orasida fakat gilli jins largina tub jinslarning kimyoviy parchalanish mahsuloti hisob lanadi, kolganlari esa sezilarli nurashga uchramagan jins bo‘lak laridan tarkib topgan. Zarrachalar o‘lchamiga qaramasdan bo‘lakli jinslar bo‘shok yoki sementlangan bo‘lishi mumkin.
Karbonatli va kremniyli jinslar ham kimyoviy, ham organogen yo‘llar bilan hosil bo‘lsa, galogen jinslar fakat kimyoviy, kaustobiolitlar esa - organogen yullar bilan shakllananishi mumkin. Alyumosilikatli chukindi jinslar bo‘shok (graviy, kum, alevrit, glina) va sementlangan (gravelit, kumtosh, alevrolit, argillit) bo‘lishi mumkin.

2.2.3. Chukindi jinslarni taʼriflash tartibi

Rangi. Chukindi jinslar turli ranglarga va tuslarga ega bo‘ladi. Rang ushbu jinslarni aniklash belgisi ham hisoblanadi. Chukindi tog jinslarining rangi tashkil etuvchi minerallarning rangiga ham, jinslarni tashkil etuvchi tarkok mineral moddalarning va donalarni yupka kobik bilan o‘rab turuvchi qo‘shimchalarning rangiga ham bog‘liq.

Ok (och kulrang) rang cho‘kindi tog jinslarini tashkil etuvchi ko‘pchilik minerallarning tabiiy rangi hisoblanadi. Bu minerallarning barchasi (kalsit, aragonit, dolomit, fosfatlar, kaolinit, boshka gilli minerallar, tuzlarning kup kismi va b.) rangsiz yoki dyeyarli rangsiz bo‘ladi.
Kora (tuk kulrang) rang kam uchraydi, ammo ko‘p hollarda tog jinslarini tashkil etuvchi struktura hosil kiluvchi donalarning rangi yoki asosiy tarkibiy kismining (magnetitli kumlar, kumtoshlar, kora rangli jinslar, kumir) rangi bilan ifodalanadi. Odatda u kora pigmentli mayda tarqoq qo‘shimchalarga va organik birikmalarga boglik. Kamrok kora rang donalar yuzini o‘rab turuvchi kobikni tashkil etuvchi marganets tuzlari bilan bog‘lik bo‘ladi.

Binafsha rang yoki tus kam uchraydi. Ular marganetsli va ftorli birikmalarning qo‘shimchalari, kizil va kuk rangli moddalarning aralashmasi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Sarik va kungir ranglar kupincha jinslarda limonitning mavjudligi bilan boglik

Kizil va pushti ranglar kam uchraydi, mineral donalar (arkozlarda ortoklaz) ëki kizil rangli jins bo‘laklarining (lavalar, yashma bo‘laklari va h.k.) rangi bilan bog‘liq. Odatda u donalarni o‘rab turuvchi qizil rangli temir oksidlarining juda yupka kobiklari va kristallchalariga bog‘liq. yoki ularning juda mayda tarkok
Yashil rang ko‘pincha yashil rangli minerallarning donalari mavjudligidan kelib chikadi. Ularning orasida glaukonit kuproq, unga o‘xshash shamozit guruhidagi minerallar, xlorit va temir magnezial gilli minerallar kamrok tarkalgan.
Ko‘p hollarda tok jinslarining rangini anikrok ifodalash uchun ko‘shimcha belgilardan foydalaniladi: yashilsimon-kulrang. limonsimon-sariq, jigarrang-kungir, gishtsimon-kizil va X.K.. Bunda asosiy rang ikkinchi o‘rinda ko‘rsatiladi. Masalan, «yashilsimon-kulrang gil» deganda kulrang gil yashilsimon tusga ham egaligi tushuniladi.

2.2.4.Chukindi jinslarning strukturasi

Tor jinslarining strukturasi ularni tashkil kilgan bo‘laklarning o‘lchami bilan ifodalanadi. Masalan: kumtoshlar yirik, o‘rta va mayda donali; konglomeratlar xarsangli, yirik, o‘rta va mayda yeki aralash gulakli bo‘lishi mumkin. Tog jinslarining strukturasi orkali ularni hosil qilgan jarayon tugrisida fikr yuritish mumkin. Bulardan tashkari terrigen chukindi jinslarda struktura hosil qiluvchi bo‘laklar, donalar va zarralarning silliklanganligi va saralanganligi ham tabiiy geografik muhitni tiklashda kimmatli maʼlumotlar beradi.

Terrigen jinslarning strukturasi

Terrigen jinslar uchun «struktura” tushunchasi ularda sinch hosil kiluvchi bo‘laklarning o‘lchami, shakli va dumaloklanishini, yuzasining xususiyatlarini, biokimyoviy jinslar uchun esa kristall donalar o‘lchami va shaklini ifodalaydi.

Bulakli jinslarda kuyidagi strukturalar ajratiladi: - psefimli (dagal bo‘lakli), bo‘laklar diametrining o‘lchami 1 mm dan katta;
- psammitli (kumli), donalar o‘lchami 1 dan 0,1 mm gacha; - alevritli (changsimon), zarralar o‘lchami 0,1 dan 0,01 mm gacha;
- pelitli, zarrachalar o‘lchami 0,01 mm dan mayda. Bo‘laklarning o‘lchami. Litologiyada «bo‘laklarning o‘lchami>> tushunchasi juda keng ko‘llanilsada, sfera yoki kub kabi eng oddiy geometrik shakllardan tashqari boshqa shakllarning o‘lchamini aniklash katta muammodir.
Kotib ulgurmagan yumshok jinslardagi struktura hosil kiluvchi donalarning ulchami galvirlash orkali aniklanishi mumkin. Bu usul uzoq yillar davomida kullanilib kelinadi, tez bajariladi, arzon va ishonchlidir. Sedimentatsion trubkada kotmagan jins bo‘laklarining o‘lchami ularning cho‘kish tezligi bo‘yicha aniklanadi. Bunday jinslardagi bo‘laklarning o‘lchami binokulyar mikroskopda ham aniklanishi mumkin. Lekin bunda natijalar taxminiy buladi. Sementlangan terrigen jinslardagi bo‘laklarning o‘lchami shaffof shliflar tayyorlash orkali zarrabin yordamida aniklanadi. Bunday jinslar uchun u yagona usuldir. Bunda, qirqim har doim ham bo‘lak markazidan o‘tmaganligi sababli, natija maʼlum darajada noanik bo‘ladi.
Bulaklarning o‘lchami uzluksiz o‘zgaruvchi kiymatdir. Shuning Asosi 10 ga teng bo‘lgan shkala Moskva neft instituti xodimlari uchun uni maʼlum granulometrik sinflarga ajratish lozim bo‘ladi. tomonidan yaratilgan (4-jadval).
Moskva neft institutining granulometrik shkalasi ham bir maromli taksimlangan, standart g‘alvirlar o‘lchamiga to‘g‘ri keladi. Ammo u ham har doim tabiiy chegaralarni aks ettirmaydi.
O‘lchami 0,05 mm dan kichik bo‘lgan zarralar fakat muallak holda suspenziya tarkibida tashiladi va ular dumaloklanmaydi. Undan katta donalar esa okimlarda sudralib tashiladi va dumaloklanadi.

4-jadval
Bo‘laklarning granulometrik tasnifi

Ulchami, mm	Nomi Gliba
≤1000	Gliba
1000-500	Yirik harsanglar
500-250	Urtacha harsanglar
250-100	Mayda xarsanglar
100-50	Yirik yaulaklar
50-25	O‘rtacha go‘laklar
25-10	Mayda gulaklar
10-5	Yirik graviylar
5-2,5	Urtacha graviylar
2,5-1,0	Mayda graviylar
1,0-0,5	Yirik qumlar
0,5-0,25	O‘rtacha kumlar
0,25-0,1	Mayda kumlar
0,1-0,05	Yirik alevritlar
0,05-0,025	O‘rtacha alevritlar
0,025-0,01	Mayda alevritlar
0.01-0.001	Yirik gillar
<0,001	Mayda gillar

0,001 va 0,0002 ëki 0,0001 mm li granulometrik spektrdagi zarralar ham tabiiy chegaralar bo‘lib, 0,001 mm dan kichik zarralar gillardir. Ular suspenziyada juda sekin chukadi. 0,0002 yoki 0,0001 kolloid eritmalarning yukori chegarasi hisoblanadi.