|
2.2.9. Kaustobiolitlar
Neft va gaz, kumir va yonuvchi slanetslar hamda boshqa tabiiy organik birikmalar yer pustida mineral hosilalarning alohida guruhini hosil kiladi. Ularni yenuvchi foydali qazilmalar yeki kaustobiolitlar deyiladi (grekcha - «kausto>> - yenuvchi, «bios” - hayot. <
Chukindilarning diagenezi sharoitlarida organik koldiklar baʼzan boshqa moddalar bilan o‘rin almashgan. Masalan, daraxt tanalari opal yeki xalsedon bilan almashib metasomatozga uchrashi mumkin (154-rasm). Metamorfizm jarayonida o‘simlik larning smolalaridan ohanrabo (yantar) hosil bo‘lgan. Ularning ichida saklangan turli hasharotlarning ajoyib koldiklari kuza tiladi (155-rasm).
Barcha yonuvchi foydali qazilmalar ikki yirik kumir va neft qatoriga bo‘linadi. Birinchi gurux asosan organik ugleroddan, ikkinchisi esa uglevodoroddan tarkib topgan.
154-PacM. TOShqotgan daraxt tanasi.
155-rasm. Ohanrabo ichida saklanib kolgan hasharotlar koldiklari.
Organik uglerodli kaustobiolitlar. Organik uglerodli kaustobiolitlarga torf, sapropel, yonuvchi slanetslar va ko‘mir kiradi.
TopF - organik kislotalar bilan boyigan yarim parchalangan va gelga aylangan o‘simlik koldiklaridan (barglar, shoxlar, ildizlar) iborat kungir yoki kora massa (156-rasm).
Torf o‘simlik materialining kumirga aylanish yo‘lida dast labki boskichni belgilaydi.
Torf murakkab kimyoviy tar kibga ega bo‘lib, hosil bo‘lish sharoitlari, o‘simliklarning ki myoviy tarkibi va ularning par chalanish darajasi bilan belgi lanadi. Torfning elementar tarkibi yonuvchi massada: uglerod 50-60%, vodorod 5-6,5%, kislo gugurt 0,1-1,5% (baʼzan 2,5) bo‘ladi. Komponentli tarkibida organik massa mikdori suvda eruvchi moddalar 1-5%, bitumlar 2 10%, oson gidrolizlanuvchi birikmalar 20-40%, sellyuloza 4-10%, gumin kislotalari 15-50%o, lizing 5-20%. Organik massada uglerodning mikdori, suv va kulni hisoblamaganda, 55-60% ga
156-rasm. Torf strukturasi. rod 30-40%, azot 1-3%, oltin
boradi. Torfning tuzilishi tolali, tuproksimon, rangi qo‘ng‘ir. tarkibida terrigen qo‘shimchalar va yangidan hosil bo‘lgan minerallar (siderit, vivianit va b.) bo‘ladi. Teksturasi bir jinsli, baʼzan katlamli.
Torf botkokliklarda hosil bo‘ladi. Botqoqlik o‘simliklari (mox, utlar) qurib, botqoqlikning kislorodsiz tubiga cho‘kadi va bakteriyalar yordamida parchalanadi. Torf konlari tekislik relefiga ega bo‘lgan mo‘ʼtadil-nam va nam tropik iklimli hududlarda mavjud. Torf mahalliy yoqilg‘i va
tabiiy o‘git sifatida ishlatiladi. Sapropel kup mikdorda organik moddalarga ega bo‘lgan il. Uning asosiy qismi suvo‘tlari, turli hayvonlarning (mikro organizmlar, hasharotlar) va o‘simliklarning detritlaridan tarkib topgan. Ularda har doim terrigen qo‘shimchalar va yangidan hosil bo‘lgan minerallar uchraydi. Umuman u kora rangli, yumshok va yogli birjinsli yoki mikroqatlamli bo‘lib, 60-70% gacha turli uglerodli organik moddalardan tarkib topgan bo‘ladi. Sapropel botqoqliklarda va kullarda suvo‘tlarining kumilib ketishi va havosiz muhitda parchalanishi (chirishi) natijasida hosil bo‘ladi. Sapropel o‘g‘it sifatida va meditsinada (davolovchi balchik) ishlatiladi.
Yonuvchi slanetslar gilli yoki oxakli, otdatda yupka katlamli qo‘ng‘ir-kulrang, yashilsimon-kulrang jinslar bo‘lib, ularning tarkibida organik moddalar mikdori 20% dan 60% gacha bo‘ladi.
Organik moddalar chirishi jarayonida va keyingi o‘zgarishlarida sapropelli kolloid massaga aylangan suvo‘tlari va plankton hayvonlarning koldiklaridan iborat. Demak, yonuvchi slanetslar kulli sapropelitlardir. Ular gugurt yordamida oson alangalanadi, qurumli alanga berib yonadi va undan kuydirilgan rezina hidi keladi. Slanetslardan quruq haydash yo‘li bilan organik moddalar olinadi. Ularda 60-80% uglerod, 10% gacha vodorod buladi.
Neft bitumlari shimilgan yonuvchi slanetslar ham uchraydi. Neft katoridagi bitumlar slanetslardan organik erituvchilar yordamida oson ajratib olinadi. Bunday slanetslar amaliy ahamiyatga ega. Yonuvchi slanetslar chuchuk kullarda, laguna va dengiz sharoitlarida hosil bo‘ladi. Ularning konlari Volgabo‘yida, Pechora havzasida (yuqori yura), Boltiqbo‘yida (paleozoy), O‘rta Osiyoda (paleogen) uchraydi Yonuvchi slanetslar mineral yokilgi sifatida ishlatiladi.
Kumir. Kelib chiqishi bo‘yicha daraxtsimon o‘simliklar koldiklaridan hosil bo‘lgan gumusli ko‘mir, daraxtsimon o‘simliklarning urug‘lari, kutikulalari, probkasi, qobig‘i va boshqa smolali kismlaridan iborat lipitobiolitlar va suvo‘tlaridan kelib chikkan sopropelitli turlarga bo‘linadi.
kumirlar metamorfizm darajasiga qarab kungir va tosh kumirlarga bo‘linadi.
Gumusli kumirlar juda keng tarkalgan. Ular kungir, tuk kul rangli yoki kora, xira yeki yaltirok bo‘ladi. Sopishtirma ogirligi 1.1-1.7, qattiqligi Moos shkalasi buyicha 1-3 Gumusli kumirlarning bir kancha xillari mavjud. Ular fyuzen, vitren klaren va dorenlardir.
Fyuzen shoyisimon yaltirok tolali, xira, murt va yumshok (qo‘lga yopishadi) bulib, katakli tuzilishga ega Agar katak devorlari shishgan va teshikchalari kichik yeki umuman bo‘lmasa ksilofyuzen deyiladi.
Vitren - shisha yaltirokligiga va chig‘anoksimon sinishga ega. kattik va mo‘rt kumir bulib, strukturasiz yoki katak izlari
saklangan gellashgan moddadan iborat Klaren ik uruglari, kutikulalari, smola tanalari, turlicha o‘zgargan xujayra koldiklari mavjud bo‘lgan gellashgan massadan iborat yaltirok kumir turidir. Dyuren - xira, zich, klaren va vitrendan farkli o‘larok.
yopishqok kumir turi bulib, kulrangli.
Ko‘pchilik gumusli kumirlar asosan klaren, dyuren va ularning
oralik turlaridan iborat bo‘ladi. Vitren va fyuzen odatda kam
mikdorda uchraydi. Kumirning turli xillari almashinib yetishi
tufayli ular yo‘l-yo‘lli teksturaga ega bo‘ladi. Baʼzan birjinsli
yaxlit kumirlar ham uchraydi.
Ko‘mirdagi asosiy qo‘shimcha bo‘lakli kum-gilli material bulib, ularning mikdori 50% gacha boradi. Bulardan tashkari temir sulfidlari, karbonatlari va boshqa bir kancha minerallar uchraydi. Ko‘mir kulida baʼzan noyob elementlar: germaniy, uran va toriy uchraydi. vanadiy,
Usimlik moddalari va ularning chirigan mahsulotlari metamorfizm darajasi bo‘yicha kungir kumir, toshkumir va antratsitlarga ajratiladi.
Ko‘ngir kumir. Rangi kungir, jigarrangdan koragacha o‘zgaradi. xira yoki kuchsiz yaltiroq bo‘ladi (157-rasm). Organik moddaga nisbatan uglerodning mikdori 60-70% ni tashkil etadi. Kungir kumirning tarkibida uyuvchi ishkorlar bilan oson ajratiladigan gumin kislotalari bo‘ladi. Ko‘mirning bu turi orasida lignit va tuproksimon xillari uchraydi.
Lignim daraxtsimon tuzilishga ega bulgan kumir. Butun daraxt tanasi, igna bargli o‘simliklarning shox-shabbasidan iborat qattik va yopishkok massa
Tuproksimon kumir strukturasiz massadan iborat. Attirit - geplashgan, fyuzenlashgan va boshqa komponentlarning maydalangan zarrachalari aralashmasidir. Toshkumir - tuk kul rangdan koragacha bo‘lgan turli darajada yaltirok, baʼzan xira, gumin kislotalarisiz bo‘ladi (158-rasm).
Ularda organik massaga nisbatan uglerodning mikdori 75% dan
92% gacha boradi. Toshkumirlar uchuvchi komponentlari va uglerod
mikdori bo‘yicha tasniflanadi.
157-rasm. Kungir kumir strukturasi.
158-rasm. Toshkumir bo‘laklari.
Antratsit - eng kuchli metamorfizmga uchragan kumir bo‘lib, kuchli metall yaltirokligiga ega tuk kul ranglidir (159-rasm). Ularda uglerodning mikdori organik moddalarga nisbatan 91-97% ni tashkil etadi.
Kumirlar turli kalinlik dagi (odatda 1-3 m, baʼzan 10 15 M) katlamlar, linzalar kabilida uchraydi. Ko‘mir kat lamlari oddiy va murakkab tuzilishga ega bo‘ladi.
Kumir katlamlarining os tidagi va ustidagi jinslar gil lar, argillitlar, gilli sla netslar, oxaktoshlardan iborat bo‘ladi. Gilli jinslar odatda kaolinitdan iboratdir.
159-rasm. Antrotsitning ko‘rinishi.
Kumirning oltingugurt miqdori buyicha va ko‘mirni tashkil etuvchi asosiy sifati kul, namlik, uchuvchi moddalar, koks, kimyoviy elementlar mikdori bilan aniklanadi.
Ko‘mirning hosil bo‘lishida ketma-ket uchta boskich ajratiladi. Birinchi boskich - organik moddalarning to‘planishi va ularning torfga aylanishi. Ko‘mir hosil bo‘lgan davrlarda Yer yuzasida bepoyon botqoqliklar, dengiz sohillari va allyuvial tekisliklar mavjud bo‘lgan va ular zich o‘rmonlar bilan koplangan: O‘simlik tanalari botqoqliklarda o‘sgan joylarida to‘plangan yoki okimlar yordamida boshqa joylarga olib ketilgan.
Botqoqliklarda havo kirishi kiyinlashgan sharoitda bakteriyalar yordamida o‘simlik xujayralari parchalangan va morfga aylangan. Botqoqlik va torfyaniklarning suv rejimiga boglik holda e gel hosil bulish jarayonlari - koldiklarning kupchishi va kolloidlarga aylani yoki fyuzenlanish jarayoni - kumirlanish kuchaygan. O‘simliklarning mumsimon kismi bunda kam o‘zgargan. Shu yo‘sinda torf yotkiziklari vujudga kelgan.
Ikkinchi boskichda torf kumirga aylangan. Yer yuzasining cho‘kishi tufayli botkokliklar va torfyaniklar dengiz va kul suvlari bilan koplangan, torf katlamlari ustida turli cho‘kmalar to‘plangan va ularning kalinligi tobora ortib borgan. Bunda harorat va bosim ham oshib borgan. Natijada torf tarkibidan suv sikib chiqarilgan, material zichlashgan va boshka tabiiy-kimyoviy jarayonlar sodir bo‘lgan. Bu jarayonlar taʼsirida uglerodning nisbiy mikdori oshib borgan, torf kungir ko‘mirga aylangan. Bu boskichda kumir hosil bulish jarayoni ko‘pchilik xollarda nihoyasiga yetgan.
Uchinchi boskichda kungir kumir toshkumirga va antratsitga aylangan. Bu kumir katlamlari ustidagi juda kalin katlamlarning to‘planishi, ko‘mir katlamlarining 5-10 km chukurlikka tushishi, haroratning 100-300°S ga, bosimning 1000-3000 atm. ga yetishi bilan belgilanadi. Bunda magmaning yorib kirishi (harorat oshishi) va, ehtimol, burmalar hosil kiluvchi harakatlar (harorat va bosimning oshishi) ham birmuncha ahamiyatga ega bo‘lgan.
Organik moddalarning metamorfizmida uglerod mikdorining yanada oshishi va uchuvchi moddalarning kamayishi, strukturasining o‘zgarishi sodir bo‘lgan. Geologik vakt bo‘yicha stratigrafik kesmada kumirning
tarkalishini taxlil kilish asosida uchta eng muhim boskichlarni:
toshkumir-perm (41%), yura (4%) va paleogen-neogen (54%) ajratish
mumkin.
O‘zbekistonda yagona toshkumir koni Surxondaryoda (Shorgun) mavjud.
Ko‘mir qimmatbaho foydali qazilma hisoblanadi. U yokilgi sifatida, metal eritishda, kimyo sanoatida xom ashyo sifatida ishlatiladi.
Uglevodorodli kaustobiolitlar. Neft tarkibida uglerod (83-87%), vodorod (12-14%) va kislorod (1,5% gacha) bulib, ularning mikdori o‘zgaradi. Ko‘mir katoridagi kaus kam tobiolitlarda esa komponentlarning mikdor o‘zgarishi sezilarli darajada bo‘ladi.
Neft asosan uglevodorod birikmalaridan tarkib topgan bulib, suyuk foydali qazilmadir. Tashki kurinishidan u moysimon, odatda kora rangli suyuklik. Turli konlardagi neftlar bir biridan kimyoviy tarkibi bo‘yicha fark kiladi. Neft tarkibini o‘rganish uning kelib chiqishi va to‘planishiga boglik masalalarni yechishda ko‘l keladi.
Neftning elementar tarkibi doimo 5 kimyoviy elementdan -
uglerod, vodorod, kislorod. oltingugurt va azotdan iborat bo‘ladi.
Bularning orasida uglerod va vodorod 90% dan ortigani tashkil
etadi. Boshka uch elementning maksimal umumiy mikdori 5-8% gacha boradi (asosan oltingugurt xisobiga). Neft to‘yingan (parafinli - S.), tuyinmagan (naftenli - S.N.) va aromatik (S) uglevodorodlardan tarkib topgan
bo‘ladi. Bunda x-6,8,10 va h.k. Parafinli neft okish va yengil, naftenlisi kora va og‘ir, aromatik neft asfaltenlardan iborat bo‘lib, baʼzan ularning
tarkibiga ikki yoki uchta uglevodorod turlari kiradi.
Neft tarkibiga kiruvchi uglevodorodlar gaz, suyuklik va qattiq
moddalar shaklida bo‘lishi mumkin. Demak, neft uglevo
dorodlarning murakkab eritmasi bo‘lib, suyuq, qattiq va gazsimon
fazalardan iborat. Tarkibi buyicha neft uglevodorodlari 6 turga
bo‘linadi. Bular metanli, myetan-naftenli, naftenli, naften
metan-aromatik, naften-aromatik va aromatik neftlardir. Neftning solishtirma og‘irligi 0,75 dan 1,016 gacha o‘zgaradi. Odatda u suvda chukmaydi. Neft optik faol suyuklik. U yoruglik nurining polyarizatsiya tekisligini har doim o‘ngga buradi, ultrabinafsha nurlarda havorang va sarik-kungir tuslarda
tovlanadi. Neft to‘planishining geologik sharoitlari turli-tumandir. U kumlar, kumtoshlar, alevrolitlar, ohaktoshlar va boshka govakli hamda darzlashgan jinslardagi bo‘shliqlarda to‘planadi. Odatda bu jinslar dengiz, laguna-kultik va delta yotkiziklaridir.
Neft hosil kiluvchi ona jinslar va svitalar hamda ular yigiladigan kollektor jinslarni ajratish kabul kilingan. Neft hosil kiluvchi ona jinslar bulib organik moddalarga boy gil va argillitlar, baʼzan ohaktoshlar, dolomitlar va mergellar
sanaladi. Neft boshqa jinslarda va hatto, otkindi jinslarda ham to‘planishi mumkin. Lekin u bu yerda ikkilamchi holda yotadi. Neftning yigilishi uchun tuz gumbazlari, braxiantiklinal bur malar, fleksuralar, rif kurilmalari hamda kesmada navbatma
navbat almashinib yetuvchi govakli va jips jinslar katlam
larining takrorlanishi kulay sharoit hisoblanadi (160-rasm).
2005 23 W
160-rasm. Gumbazli (a) va toktonik ekranlashgan (b) mumkichlarning kesmada va planda kurinishi. 1-katlamli rezervuar; 2-kollektor katlam ustki yuzasining izogipslari; 3- neft tuplamining planda kurinishi; 4-tektonik brok
Neft konlarida komponentlarning solishtirma ogirligi buyicha ajralib yetishi kuzatiladi. Tabiiy rezervuarlarning eng yukorisida gaz, o‘rta kismida neft va uning ostida suv tuplanadi. Neft konlaridagi suv odatda yukori darajada minerallashgan, sulfatli va xloridli buladi. Baʼzan neft suvlarida brom va yod mikdori sanoat ahamiyatiga ega bo‘ladi. Bunday suvlar kumilib ketgan koldik dengiz suvlari bo‘lib, uning mineralizatsiyasi dengiz suvlarinikidan ancha yukoridir.
Nefrot konlari kembriydan tortib turtlamchi davr yotkiziklarigacha barcha sistemalarda uchraydi. Neft hosil bo‘lishining maksimumi kumirnikiga karaganda yosharish tomonga bir kancha siljigan. Neft hosil bo‘lish haqida bir kancha gipotezalar mavjud.
Ularni ikki toifaga bulish mumkin. Birinchisi anorganik va ikkinchisi organik yul bilan neft xosil bulish gipotezalari. Neft kimmatbaxo foydali qazilma hisoblanadi. Undan yokilgidan tashkari organik sintezda foydalaniladi.
Urta Osiyeda neft konlari Buxoro-Xiva, Kaspiybuyi (Nebitdag, Mangishlok) va Farg‘ona vodiysida mavjud Kattiq bitumlar. Qattiq bitumlar neftning o‘zgargan (oksidlangan) maxsulotlari bo‘lib, neftgazli viloyatlarda uchraydi. Neftning oksidlanishi birinchi boskichida malta va kir, keyingi boskichida esa asfalt va ozokerit hosil buladi. Ozokerim kungirsimon-sarik, yashilsimon-sariq, kungir
rangli jins bo‘lib, ozrok suyuk va gazsimon komponentlarga ega.
parafin katoridagi qattiq uglevodorodlarning aralashmasidan
tarkib topgan. Strukturasi organogen. Teksturasi yaxlit (161-rasm).
Tarkibi 84% uglerod. 16% vodorod. Parafin, mineral moy, smola va boshka moddalardan tuzilgan.
u 58-85 S da eriydi, yassi chiganoksimon, zirapchasimon si nish yuzasiga ega, yozda surtma simon konsistensiyaga ega bo‘ladi. Odatda tomirlar, baʼzan katlam lar (fartona, Cheleken) xolida yetadi.
Sunʼiy mum (serezina) tayyor lashda, gazlamalarga singdirish da (brezent), meditsinada va b. foydalaniladi.
161-rasm. Ozokerimning ko‘rinishi.
Asfalm-kora rangli, kattik va qovushok jins. Sopishtirma ogirligi 1,0-1,2. kattikligi 3. Smola (40-50%), moy (40% gacha) va asfaltenlar aralashmasidan tarkib topgan. Asfaltda uglevodorodning mikdori 80-85%, vodorod 12%
gacha, oltingugurt, kislorod va azot 2-19% gacha bo‘ladi. Odatda tomirlar shaklida yotadi. Kerimlar yukori metamorfizmga uchragan neft katoridagi organik modda bo‘lib, metamorfik chukindi jinslarda (gilli. aspidli va fillitli spanetslar) uchraydi. Boshka bitumlardan
uglerod mikdorining kupligi va organik erituvchilarda erimasligi
bilan fark kiladi.
Yonuvchi gazlar. Ko‘mir katlamlari bilan bog‘lik va butunlay metandan iborat hamda neft yotqiziqlari bilan alokador bo‘lgan gazlar ajratiladi. Keyingilari ham metandan iborat, lekin ularda u yoki - bu mikdorda ogir uglevodorodlar buladi.
Neft konlari bilan boglik bo‘lgan gazlar amaliy ahamiyatga ega. Metandan tashkari ularning tarkibida turli nisbatlarda azot, karbonat angidrit, baʼzan vodorodsulfid, geliy, argon va
boshka inert gazlar bo‘ladi. Og‘ir uglevodorodlarning mikdoriga karab <> (ogir uglevodorodlar bir necha foyizdan bir necha o‘n foyizgacha) gazlar ajratiladi.
Gazlarning yukori harakatchanligi tufayli ularning konlari neft konlaridan ancha uzokda uchraydi (Shebelinka, Gazli va b.). Yenuvchi gazlar yokilgi sifatida turli
materiallar: plastik massa, sunʼiy tolalar va b. olish uchun
ishlatiladi.
va
sintetik
Do'stlaringiz bilan baham: |
