Халкаро шартномалар хукуки

partiyalar, 
kasaba 
uyushmalari,  ilmiy,  sport,  diniy  va  boshqa  tashkilotlar  deb  tushunamiz. 
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том I. Заключение международных договоров - 
М.: Волтерс Клувер, 2004. - С. 52. 
2
 ICJ. Reports. 1980. P. 89. 
3
 Difference Relating to Immunity from  Legal Process of a Special Rapporteur of the Commission on Human Rights. 
No. 99/16//http://www.icj-cij.org  

---

50 
 
Alohida turdagi moliyaviy va ishlab chiqarish bo’yicha hamkorliklar katta 
ahamiyatga ega. Bu turdagi tashkilotlar faoliyati davlatlarora munosabatlar 
bilan  birga  xalqaro  hamjamiyatga  katta  ta’sir  ko’rsatadi.  Ko’rib 
chiqilayotgan  holat  davlatning  ichki  huquqi  bilan,  shuningdek  davlatning 
ichki  huquqiga  bo’ysunuvchi  nodavlat  tashkilotlarning  kelishuvlari  bilan 
boshqariladi.  Davlat  miqyosidagi  ahamiyatga  ega  bo’lgan  munosabatlarni 
nodavlat  tashkilotlar  o’rtasidagi  kelishuvlar  boshqaradigan  holatlar  kam 
emas.  
Masalan,  Qizil  Xoch  Qo’mitasi  Ikkinchi  jahon  urushidan  so’ng  qochoqlar, 
harbiy  asirlar  va  boshqalarni  vataniga  qaytarish  to’g’risidagi  ko’plab  davlatlar 
bilan bitimlar imzolaganlar.  
Ko’rib  turganimizdek,  bu  turdagi  bitimlar  u  yoki  bu  darajada 
hukumatlararo  kelishuvlar  vazifasini  bajaradi.  Nodavlat  tashkilotlar 
o’rtasidagi  bitimlar  davlatlararo  kelishuvlardan  deyarli  farq  qilmaydigan 
holatlar ham mavjudligi ma’lum. 
Xalqaro  tajribalarda  “kelishib  olish”  atamasi  keng  qo’llaniladi. 
Tajribalar  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  ba’zi  holatlarda  bu  atama  asosiy 
shartnomaga  qo’shimcha  kelishuvlarni  anglatsa,  ba’zi  bir  holatlarda 
yuridik  jihatdan  shartli  ravishda  kuchga  ega  bo’lmagan  kelishuvlarni 
anglatadi. Bu masala G.I.Tunkin tomonidan ko’rib chiqilgan, u davlatning 
ixtiyori  “yuridik  jihatdan  majburiy  bo’lmagan  normalarni  yaratishga 
qaratilishi ham mumkin” deb fikr bildiradi. Bunday normalarni biz shartli 
ravishda  xalqaro  kelishib  olish  deb  ataymiz.  Bunday  kelishuvlar  odatda 
qo’shma  bayonotlarda,  rasmiy  hisobotlar  va  deklaratsiyalarda  mavjud 
bo’ladi.  
Shu  tariqa  nodavlat  tashkilotlar  o’rtasidagi  bitimlarni  hukumat 
tomonidan  ma’qullanish  darajasi  turlicha  bo’lishi  mumkin.  Har  qanday 
holatda  ham  bitimlar,  agar  ular  hukumat  tomonidan  rasman  qabul 
qilinmagan bo’lsa, xalqaro shartnomalar huquqi bilan tartibga solinmaydi. 
Ayrim holatlarda nodavlat tashkilotlar hukumatga mos ravishda uning 
vakili sifatida ham qatnashishi mumkin. Bu tariqa tuzilgan bitimlar xalqaro 
shartnoma hisoblanadi.  
Xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  tuzilgan  shartnomalar  masalasi 
murakkabroq,  zero  ular  moliya,  savdo-sotiq  va  boshqa  doiralarda  alohida 
vazifalarni  bajarishi  mumkin.  Bunday  shartnomlarda  xalqaro  huquq 
normalari  ham,  ichki  huquq  normalari  ham  qo’llanilish  holatlari  mavjud 
bo’lishi mumkin. Ba’zan esa, xalqaro tashkilotlar ular tomonidan tuzilgan 
bitim  butunlay  bo’ysunadigan  boshqaruvning  yuqori  darajada  rivojlangan 

---

51 
 
tizimini  yaratgan  holatlar  ham  ma’lum.  Bu  borada  xalqaro  moliyaviy 
tashkilotlar tajribasi ko’proq misol bo’la oladi. 
Demak, 
xalqaro 
shartnomalar 
huquq 
sub’ektlari 
sifatida 
shartnomalarda  ishtirok  etuvchi  va  imzolashi  uchun  shartnomaviy 
layoqatiga ega bo’lgan xalqaro huquq sub’ektlarini tushunishimiz lozim.