Халкаро савдо

6.2. Тўлов баланси тузилишининг асосий тамойиллари. 
Ҳар бир давлатга унинг ташқи иқтисодий алоқалари аҳволи ҳақида маълум 
даврий маълумотлар керак бўлади. Бундай маълумотлар тўлов балансида ўз 
аксини топган. 
Тўлов балансини тузишда икки асосий тамойил ётади: 
Биринчи тамойил - бу маълум давр (ой, квартал, йил) мобайнидаги 
давлатнинг барча ташқи иқтисодий операцияларини қамраб олиш. Ташқи 
иқтисодий операциялар билан ички иқтисодий операцияларни фарқлаш учун 
Халқаро Валюта фонди ташқи иқтисодий операциялар деганда, резидентлар ва 
норезидентлар ўртасидаги операцияларни тушунишни тавсия этади. ”Валюта 
билан тартибга солиш ҳақида” қонун ”резидент” ва ”норезидент” 
тушунчаларини аниқлаб беради. Жумладан, 
Резидентлар:
A) давлатда доимий яшаш жойига эга бўлган, шу билан бирга вақтинча 
давлатдан ташқарида бўлган жисмоний шахслар; 
B) маълум давлат қонунчилиги асосида тузилган юридик шахслар; 
C) юридик шахслар бўлмаган, қонунчилик асосида тузилган, давлатдан 
ташқарида жойлашган корхона ва ташкилотлар; 
D) давлатдан ташқарида жойлашган республиканинг дипломатик ва бошқа 
расмий вакилликлари 
Норезидентлар: 
A) давлатдан ташқарида яшаш жойига эга бўлган, шу билан бирга вақтинча 
ушбу давлатда бўлган жисмоний шахслар; 
B) Ўзбекистондан ташқарида жойлашган, чет давлатлар қонунчилиги 
асосида тузилган юридик шахслар; 
C) республикадан ташқарида жойлашган, чет давлатлар қонунчилиги 
асосида тузилган, юридик шахслар бўлмаган корхона ва ташкилотлар; 
D) давлатда, республикада жойлашган чет эл дипломатик ва бошқа расмий 
вакилликлари, шу билан бирга халқаро ташкилотлар, уларнинг филиаллари ва 
ваколатхоналари. 
Иккинчи тамойил – бу операцияларни икки ёқлама бухгалтерлик ёзуви 
(кредит якуний ҳисобда дебет билан мос келиши керак), натижада бир хил 

---

101 
бўлимлар бўйича мувозанат (баланс) бузилса, бошқа бўлимлар билан 
мувозанатлаштирилади (балансланади). 
Тўлов баланси фақат тўловларни акс эттиради, деган нотўғри фикрлар учраб 
туради. Ҳақиқатда эса, ўзининг номланишига қарамай, бу ҳужжат ҳар хил, 
жумладан, нотўлов операцияларни ҳам ўзида акс эттиради. Тўлов билан боғлиқ 
бўлмаган бундай операцияларга бир томонлама ўтказишлар; давлат олтинининг 
маълум қисмини унинг олтин заҳирасига ўтказиш ёки тескари операция; валюта 
курсларини ва олтинни жаҳон нархининг ўзгариши туфайли давлатнинг олтин ва 
валюта заҳираларини қайтадан баҳолаш. Шунинг учун тўлов баланси 
тўловларни эмас, балки тўловлар билан боғлиқ тўлов операцияларини қамраб 
олган.