Халцаро бобур фонди

БОБУРНОМА
б етам и зл ар ч а қўпол ж ав о б л ар юбориш- 
ди. Қ и ш л о қ и л и г и н и н г бири ш у эд ики , 
Ш о ҳ б екни нг менга битилган хати орқа- 
сида беклар б екларга, ан и қ р о ғи улуғроқ 
м ар т аб ал и к бекл ар к и ч и к р о қ м ансаблик 
бекларга муҳр босадиган ж о йд а — қоғоз 
ў р т а с и г а
м у ҳ р босиб ю борипти. А гар 
б у н д а й ғ а л и з ҳ а р а к а т л а р қ и л м а с а ва 
бундай қў по л ж аво б л ар юбормаса эди, 
иш бунга бориб етмасди.
Н егак и м :
Ситеза ба жое расонад сухан,
К и вяйрон кун а д хонадони кўҳан.
(Мазмуни: 
Зугум биланайтилган сўз қади-
мий хонадонларни вайрон қилиб юборади
.)
У ш бу х у су м ат ва қ и ш л о қ и л и к л а р и
оқибати да у й -ж о й и н и ва ў т т и з -қ и р қ йил 
й и қ қ а н -т е р га н л а р и н и елга бердилар.
Ш а ҳ р и Сафо тупроғида эк а н и м и з д а
бир ку н и ўрда — л а ш к а р г о ҳ ич ид а чал- 
г и т у в ч и б ир ғ а в ғ о к ў т а р и л д и . Б а р ч а
л а ш к а р э л и қ у р о л л а н и б о т л а н д и л а р .
Мен ғу сл ва т а ҳ о р а т г а м а ш ғ у л эд и м . 
Б е к л а р ж у д а т а ш в и ш г а т у ш д и л ар , фо- 
риг булиб мен ҳам отландим . Ғавғо хато 
булган экан , бир оздан сўнг босилди. У 
ердан м а н з и л м а - м а н з и л к ўчиб Г узар га 
ту ш д и к . Б у ерда ҳам муроса билан сўзла- 
ш и ш п а й и д а б у л д и к . А р г у н л а р б у нга 
парво қ и л м а й , қ а й с а р л и к ва ўзбош им- 
ч а л и к л а р и д а н қ о л м а д и л а р . Е р - с у в н и
бил ад иган х а й р и х о ҳ л а р и м и з : Қандаҳор- 
га к е л а д и г а н с о й л а р н и н г б о ш и Бобо 
Ҳасан Абдол на Х а л и ш а к тар аф и да, деб 
ай тд и ла р. У юзга ўтиб Қ ан д аҳ о р га ке- 
ладиган сойларни батамом бузмоқ кер ак. 
Ш унга к ел иш иб , тонгда з и р ҳ л ан и б , ж ан- 
говар ўнг қанот, чап қан от бўлиб сафла- 
ниб, Х а л и ш а к к а к ў ч и л д и . Ш о ҳ б ек ва 
М уқим Қ ан д аҳо р тоғининг мен тош имо- 
рат қ азд и р г ан т у м ш у ғ и н и н г олдида чо- 
дир тики б ўтирган эдилар. М уқи м н и н г 
к и ш и л а р и т е з л и к қил и б, д ар а х т л а р ора- 
си билан я қ и н р о қ кел д ил ар . Ш аҳ р и Сафо 
атроф ида экан д а қочиб кел ган Тўфон ар 
ғун, ёлғиз а р гу н л ар н и н г ж а н г сафи то- 
м о н и г а ё н д а ш и п т и . И ш қ у л л о д е г а н и
ет т и -с а к к и з к и ш и б илан аж р а л и б , жа- 
д а л и л г а р и л а б к е л а д и . Т ў ф о н а р ғ у н
ёл ғи з бориб ю зма-ю з бўлиб, қ и л и ч соли- 
шиб, отдан й и қи ти б , бош ини кесиб, мен 
Санги Л а ҳ ш а к тўғрисидан ўтганда кел- 
тирди, я х ш и л и к к а йў й д и к.
Б у ер м а ҳ а л л а ва д ар а х т л а р н и н г ора- 
си э д и , бу ж о й д а у р у ш и ш н и м а ъ қ у л
к ў р м а й , тоғ э т а к л а р и б ил ан ўтиб, Ха- 
л и ш а к н и н г олдида — со й нин г Қ ан даҳор 
т а р а ф и д а г и у т л о қ д а ю рт т а й и н қ и л и б
ту ш аётган эд ик, Ш е р қ у л и қор о ву л ил- 
дам кел иб , ар з қ и л д и : „Ёл саф тортиб 
етиб к е л д и “ . Қ алотдан ў тганда, л а ш к а р
э л и ан ч а о ч л и к ва т а н қ и с л и к то ртган 
эди. Х а л и ш а к ту п р о ғи га к ел гач , ю қори- 
қ у й и д ан қўй ва мол, дон ва сомон то- 
п и ш учун л а ш к а р эл и н и н г к ў п и ҳар та- 
р аф га т а р қ а л г а н эди. Л а ш к а р н и н г йи- 
ғи л и ш и н и к у т м а й тезда от л ан д и к . Биз- 
ни нг ҳозир бўлган к и ш и м и з и к к и минг- 
тага я қ и н эди. Б у ерга т у ш а ётган и м и з- 
да, а й т и л га н и д е к , ю қо р и -қ у й и л а ш к а р - 
дан ан ча к и ш и к е т г а н д и . У р у ш в а қ т и
у лар қ у ш и л а о л м ад и л ар . У руш га ҳозир 
к и ш и м и з м и н г т а ч а ч и қ а р д и . К и ш и м и з
оз бўлса-да, л е к и н ан ча п у х т а на мус- 
т а ҳ к а м ж а н г саф и тартиб қ и л г а н эдим. 
Ҳеч в ақ т бунча тартиб ва низом билан 
саф тузм асдим . Хосса тобинга (ш оҳнин г 
м ах су с ҳ ар б и й қ и с м и ) 
б атам ом қў л и- 
дан и ш к е л а д и г а н й и г и т л а р н и ай и ри б
олган эдим: ўн-ўн ва э л л и к - э л л и к бити- 
либ, ўн боши ва эл л и кб о ш и н и т ай и н қил- 
гандим . Ҳ ар ўн ва ҳар э л л и к ўнг ва сўл 
қ ў л л а р д а т у рар ер л а р и н и билиб, у р уш
пай ти д а қ и л а д и га н и ш л а р и н и ан и қ л аб , 
ҳозир ва нозир эд ил ар . Унг қанот, сўл 
қ ан от ва ўнг қ у л ва сўл қ ў л , ўнг ён ва 
сўл ён, ўнг ва сўл ж а д а л о тл ан гач , ха- 
барчи л а ш к а р қи см ҳам қ и й н а л м а й тай- 
и н л ан ган ерга томон юра бердилар.
Г ар чи б аронғор (ўнг қ ан о т) ва ўнг 
қ ў л , ўнг ён ва ўнг сў з л а р и н и н г м аъ носи 
бир х и л бўлса-да, л е к и н сўз ў з г а р и ш и
билан ҳ ар х и л м аъно беради. Ч у н о нч и, 
(баронғор) ўнг қ ан о т ва чап қ ан о т (жа- 
вонғор) м аъ но си д аги м а й м а н а ва майса- 
ра, ж а н го в а р саф н ин г м а р к а з и ғул тар- 
киб и да эмас. Б у нав ж ан го в ар саф ни ўша 
истилоҳ м аъ но си д а баронғор ва ж авон ғ- 
ор д ейи л ад и. Ғул саф и н и н г ўнг ва чапи- 
ни ф ар қ этиш учун ўнг қ ў л ва сўл қўл 
деб а й ти л д и . Хосса тобин (махсус қисм) 
бўй т е н г и д и р , т у р к и й т и л д а б ў й д о қ н и
ҳам бўй д е й д и л а р , ам м о б у н д а у бўй 
т у ш у н и л м а й д и , б ал к и я қ и н деган маъ- 
носини беради. Б у н и н г ўнг ва ч апи ўнг 
ва сўл деб аталди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
159
Б а р о н г о р ( ў н г қ а н о т ) : М и р з о х о н , 
Ш и р и м тағо йи , Ё р ак тагойи ак а-у ка л а - 
ри билан, Ч а л м а мўгул, Айюббек, Муҳам- 
мадбек, И броҳим бек, А ли Сайдим муғул 
м ў ғ у л л ар и билан, Султон А ли т а н қ ў р и қ - 
ч и, Х удобахш ва А булҳасан ак а-у к ала- 
ри билан.
Ж а в о н ғ о р (чап қан о т): А б д у р а ззо қ
м ирзо, Қосимбек, Тангриберди, Қ анбар 
А л и , А ҳ м а д э л ч и Б ў ғ а , Ғ ўри б ар л о с, 
С аййид Ҳ усайн А кбар, М ирш оҳ қ ав ч и н .
И ровул (ҳ у ж у м ч и қисм): Н осир мир- 
зо, С ай йид Қосим э ш и к оға, Муҳиб Али 
қ ў р ч и , Бобо ўғли О лловеран т у р к м а н , 
Ш е р қ у л и қоровул ак а-у к а си билан, Му- 
ҳ а м м а д А ли.
Ғулда (м ар казд а), м ени нг ўнг қўлим - 
да Қосим к ў к а л д о ш , Султон М уҳам м ад 
д ў л д о й , Ш оҳ М аҳ м у д п а р в о н а ч и , Қул 
Б о я з и д баковул (ош паз), К ам ол шарбат- 
чи; сўл қў л и м д а: Х о ж а М уҳам м ад А ли, 
Дўст Н осир, М ирим Н осир, Бобо Шер- 
зод, Х о н қ у л и , Вали х ази н ач и , Қ утлуқ- 
қадам қаровул, Мақсуд сувчи, Бобо Ш айх. 
Ғулда б уткул хос ам ал д о р л ар эди. Кат- 
та б ек лардан ҳеч к и м й ў қ эди.
Б у з и к р эти л ган л ар д ан ҳеч к и м ҳ ал и 
б е к л и к мартабасига етм аган ди. Б у қисм- 
да Ш ербек, Ҳ отам қўрбеги, К еп ак Қул- 
бобо, А б у л ҳ а с а н қ ў р ч и , м ў ғ у л л а р д а н
Урус, А ли Саййид, Д арвеш А л и Саййид, 
Х у ш к е л д и ч ал м а, Д ўсткелд и ч ал м а тоғ- 
чи ва А мочи М единий, т у р к м а н л а р д а н
М ансур ва Рустам А ли ак а -у к а с и билан, 
Ш о ҳ н аза р Сую ндук б итилган.
Ғаним к и ш и с и и к к и г а бўлинди: бир 
гуруҳ Ш оҳбек номи билан м аш ҳ у р Шоҳ 
Ш у ж о ъ арғун бош чи ли гид а. Б у нд ан сўнг 
ф а қ а т Ш оҳ б ек деб б и т и л а д и . Я н а бир 
б ў л аги у к аси М у қ и м б о ш ч и л и ги д а . Бу 
а р г у н л а р н и н г о д а м л а р и н и о л т и - е т т и
минг ҳисоблар эдилар. Ш убҳасиз тўрт- 
беш м ин ги қ у р о л -яр оғл и эди. М ар каз ва 
ўнг қ ан о т б илан Ш оҳ б екни нг ўзи рўпа- 
ра бўлди. М уқим чап қан от билан юзма- 
юз турди. М у қ и м н и н г л а ш к а р и ак аси- 
нинг л а ш к а р и д а н бир озгина к ам р о қ эди. 
Б и з н и н г ж а в о н ғ о р д а г и Қ о с и м б е к ва 
йў л д о ш л ар ига у ж у д а қ а т т и қ ҳ у ж у м қил- 
ди. У руш в а қ т и га ч а и к к и -у ч к и ш и ке- 
либ Қ осим бекдан к ў м а к тилади. Б и зн и н г 
о л д и м и зд аги ёв ҳам к у ч л и бў л гани учун 
к ў м а к а ж р а т и б б ер о л м ад и к . Ғаним та- 
р а ф и г а т ў х т а м а й ҳ а р а к а т қ и л д и к . Ўқ
к е л а б о ш л а г а н ф у р с а т д а бир б и з н и н г
ҳ у ж у м ч и қ и с м и м и з н и уриб қ а й т а р и б , 
м а р к а з г а ти қ д и л ар . Т и нм ай ў қ қ а тутиб 
о л д и н га с и л ж и й в е р д и к , бир оз фурсат 
ў қ отиб д у ш м а н л ар т ў х таган д ек бўлди- 
лар. Қ ар ш и м д а бир к и ш и элни ч ақир и б, 
отдан туш иб (менга) ў қ отм оқчи бўлди, 
биз т ў х то вси з юриб к е л г а н и м и з сабаб- 
ли, м а қ с а д и г а етол м ай о тлани б ж ўн аб
қолд и. Отдан ту ш ган бу одам Шоҳбек- 
нинг ўзи экан.
Уруш пайти П ирибек т у р км ан тўрт- 
беш ак а-у к а си билан с ал л ал ар и н и ечиб, 
ёвдан юз ўгириб, бизга қ ў ш и л д и л а р . Бу 
П и р и б ек Шоҳ И смоил Б о ян д у р султон- 
л а р и г а эга б ўлиб, И р о қ м а м л а к а т и н и
эгал л ага н и д а А бдулбоқий м ирзо ва Му- 
родбек Б о ян д у р б ош ли қ ту р к м ан бекла- 
ри билан к ел ган ту р к м ан л ар д ан д и р .
Унг қ а н о ти м и з н и ёв бурунроқ чекин- 
тирди. Унг қ а н о ти м и з н и н г учи мен ке- 
й и н р о қ барпо қ и л г а н б о қ қ а тисар ил иб
борди. Чап қ ан о т и м и з Бобо Ҳ асан Аб- 
долдан х и й л а қ у й и р о қ и к к и ён и га да- 
р ах т л ар ў т қ а з и л г а н ар и қ л а р г а етиб бор- 
ди. Б и з н и н г чап қ ан о т и м и з рўпарасида 
ў зи га я қ и н к и ш и л а р и билан М уқим ту- 
рарди. Чап қ ан о ти м и з киптилари ганим 
М уқим к и ш и л а р и г а
нисбатан ж у д а оз 
эди. Тангри ин оят қил д и. Қ андаҳор ва 
к е н т л а р и г а б о р ад и га н и к к и ён и д а да- 
р ах т л а р ўсиб ётган уч-тўртта к ат т а ар и қ
б и зн и н г чап қ ан о ти м и з ва ғаним ўрта- 
сида бўлди. Б и з н и к и л а р к е ч и к бошини 
эгаллаб ёвни ў ти ш га қ ў й м а д и л ар .
Чап қанот ж ан гч и л ар и оз бўлиш ига 
қ арам ай я х ш и , мардонавор урушиб ёвни 
тўхтатди. А рғунлар тараф идан Ҳалвочи 
тархон сув ичида Қанбар А ли ва Тангри- 
берди билан қил и ч чопиш дилар. Қанбар 
Али яр ал анд и. Қ осимбекнинг пешонаси- 
га ўқ тегди. Ғўри барлоснинг қош и усти- 
га ўқ тегиб ч ак к аси д ан тешиб чиқди.
У ш б у ф у р с а т д а ё в н и қ о ч и р и б , бу 
а р и қ л а р д а н Мурғон (қ уш ла р ) тоғининг 
т у м ш у г и г а қ а р а б ў т д и к . А р и қ л а р д а н
ўтаётган п а й т и м и зд а бир ч оп қ и р от мин- 
ган к и ш и тоғ этагида у томонга ё бош қа 
т о м о н г а
к е т и ш у ч у н т а р а д д у д л а н и б , 
ох ир и бир томонга қар аб ж ў н а д и . Шоҳ- 
б ек к а ў х ш а т д и м . Ч а м аси Ш оҳбек эди. 
Ёвни ен ггач , б и з н и к и л а р у л ар н и бата- 
мом аси р т у ш и р и ш ва қ у в л а ш учун кет-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

160
БОБУ РНОМА
д и л ар . Мен б ил ан са н о ғ л и к — ўн бир 
к и ш и қолганди. У ўн бир ки ш и д ан дурус- 
ти Абдулло Китобдор эди. М уқим ҳамон 
ж о й и д а н ж и л м а й у р у ш а р эди. К и ш и - 
м и з н и н г о з л и г и г а қ а р а м а й , Т а н г р и г а
т а в а к к а л қили б, ноғораларни қоқиб, ға- 
ним устига ю рдик.