Халцаро бобур фонди

ТЎҚҚИЗ ЮЗ ЎН УЧИНЧИ(1507-1508) ЙИЛ ВОҚЕАЛАРИ
Г и л ж и г а ҳ у ж у м қ и л и ш н и я т и д а Ко- 
булдан о т л а н д и к . С ар и д еҳ га т у ш г а н д а
хаб ар к е л т и р д и л а р к и , С ар и д еҳ д ан бир 
йиғоч нар ид аги М аш т ва Секонада куп 
м а ҳ м а н д л а р го ф и л б ў л и б ў т и р и ш г а н -
м иш . Бор бек ва й и г и т л а р м аҳ м ан д н и
талон-торож қ и л и ш ҳ ақ и д а я к д и л бўлди- 
л ар .
Мен: „Ш у муносиб и ш м и ? Н им а ни- 
я тд а отланган эдигу, м ақсадга етм ай ўз 
х а л қ и м и з н и тал он-то ро ж қ и л и б қ ай та- 
м и з м и ? Б у н д а й қ и л и ш м у м к и н э м а с “ , 
дедим.
Саридеҳдан отланиб, К аттавоз чўли- 
ни кечаси билан қоронғуда босиб ўтдик. 
Қоп-қоронги кеча, теп текис ер, на тоғ 
ва на қ и р кў р и н ад и . На йўл ва на из 
м аъ лу м бўлади, ҳеч ким йўлн и б ош қар а 
о л м а д и . О х и р и ў з и м б о ш л а д и м . Б и р - 
и к к и м ар о таб а бу е р л а р г а к е л г а н д и м . 
Ў ш а қиёс билан қутб ю лдузини ўнг яғри-
н и м и з г а олиб ю р а в е р д и к . Т ан гр и рост 
к е л т и р д и . Т ў п п а - т ў ғ р и Х о ж а И с м о и л
қ и р л я р и ё н и д а ғ и л ж и л а р ж о й л а ш г а н
Қ а ё қ ту ва Улобату сойига к е л д и к . Ушбу 
со й н и н г ў зи д ан йўл ч и қ а р д и . У сойга 
туш иб, ў зи м и з бир оз ухлаб, отимиэ дам 
олиб, тонг отганда я н а ж ў н а д и к .
Офтоб ч и қ қ а н и д а бу қ и р ва тоғаро 
й ў л л а р д а н т е к и с л и к к а
ч и қ д и к , У ш бу 
ердан ғ и л ж и л а р ў тирган ергача бир йи- 
гочдан к ў п р о қ йўл бор. Т е к и с л и к к а чиқ- 
қ а ч , ғ и л ж и н и н г қ о р а с и м и , т у т у н и м и
к ў р и н д и . Л а ш к а р бирдан ёп п аси га ил- 
гари га отилди. Б и р - и к к и к у р ў ҳ га ч а чо 
пиб, к и ш и г а , отга ўқ отиб, элни тўхтат- 
дим. Б у нд ай бирдан ига ёппасига талон- 
то р о ж га т а ш л а н г а н беш -олти м и н г лаш - 
к а р н и т ў х т а т и ш ан ча м у ш к у л эди. Танг- 
ри қ ў л л ад и : л а ш к а р т и й и л д и . Я на бир 
ш а р ъ и й г а я қ и н йўл ю р гач , а ф ғо н н и н г 
қ о р а с и н и к ў р и б , т ал о н -т о р о ж га р у х сат
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
155
берилди. Бу ҳ у ж у м д а ж у д а кўп қў й қўлга 
ту ш д и . Ҳеч бир ҳ у ж у м д а бунча к ў п қў й 
т у ш г а н эмасди.
М олни ҳайдаб қ а й т г а н и м и з д а н сўнг, 
аф го н л ар ҳар тараф дан гуруҳ-гуруҳ ке- 
либ, т е к и с л и к к а ўтиб, уруш ҳ а р а к а т и г а
т у ш д и л а р . Б и р г у р у ҳ н и б а ъ з и бек ва 
и ч к и л а р бориб, ўраб олиб, там ом ан ўл- 
д и р д и л ар . Я н а бир гу ру ҳ и томонга Но- 
с и р м и р зо о т л а н и б , б а р ч а с и н и қ и р д и . 
Ў лган а ф ғо н л ар б о ш идан к а л л а м и н о р а
к ў т а р и л д и . Оти з и к р эти л ган Дўст Пиё- 
да к у т в о л н и н г оёғига ў қ тегиб, Кобулга 
к ел ган д а ўлди. Х о ж а И смоилдан кўчиб, 
Улобатуга келиб т у ш д и к . Бу ерга кел- 
ган да, б аъ зи бек ва и ч к и л а р юриб, ғай- 
р ат курсати б, бу ў л ж а л а р н и н г хум син и 
(бешдан бир қ и с м и н и ) д авл ат ҳисобига 
о л и ш л ар и ҳ ақ и д а фармон бердик. Қосим- 
б ек ва я н а б а ъ з и л а р н и н г ҳ у р м а т и н и
қ и л и б , х у м син и о л м ад и к . Қ ал ам га кел- 
ган хумс: ўн олти м ин г қў й ч и қ д и . Бу 
саксон м и н гн и н г хумси эди. Ҳ алок бўл- 
ган б е к л а р г а т а қ с и м л а н г а н қ ў й л а р юз 
м и н г т ад ан о р т и қ эди.
У ю р т д а н э р т а о т л а н и б , К а т т а в о з
ч ўлида ов учун чарга (м аълум ов майдо- 
нини катта давра олиб ай ланаси га тизи- 
либ овлаш усули) қў йи л ди . Бу даш тнинг 
к и й и к ва қулони ҳам м а в ақ т семиз бўла- 
ди ва к ў п б ў л а д и . Ч а р г а о р а с и га кўп 
қ улон ва к и й и к кирди. Роса кўп қулон 
ва к и й и к ўлдирдилар. Ов асносида бир 
қ у л о н н и н г о р т и д а н ч о п д и м , я қ и н р о қ
етиб, бир ўқ отдим, и к к и н ч и бор тагин 
отдим. Л екин бу захм лар й и қилгудек таъ- 
сир қ и л м ад и . Бу и к к и захм ни нг зарбида 
ю гу р и ш и б у р у н г и д а н с е к и н р о қ бўлди. 
Отни ниқтаб, я қ и н ёндашиб бориб, и к к и
қулоғидан ортидаги чак каси га қи л и ч сол- 
дим. К ек и р та ги ги н а илиниб қолди. Му- 
ал л а қ ошиб кетди. К ейинги оёғи узангим- 
га тегаёзиб қолди. Қ и л и ч и м ж у д а я х ш и
кесди. А ж ойиб семиз қулон эди. Этининг 
қ ал и н л и ги к и ш и н и н г бир қари чи дан бир- 
оз к а м р о қ к е л а р д и . Ш и р и м тағойи ва 
б аъ зи М ўғулистон к и й и г и н и кў р ган л ар
т а а ж ж у б қилиб: „М ўғулистонда ҳам бун- 
ч а л и к сем и з к и й и к к а м к ў р га н э д и к “ , 
д ейиш ди. Бугун ҳам я н а бир қулон от- 
дим. Ушбу овда ту ш ган қулон ва кий ик- 
нинг кўп и семиз эди. Л е к и н ҳеч қайсиси 
мен ўлдирган қулонча семия эмас эди.
Б у ҳ у ж у м д ан қ ай ти б келиб, Кобулга 
т у ш д и к . Ўтган й и л н и н г о х и р и д а Ш ай 
боқхон С ам ар қанд д ан Ҳ ирот ум иди би- 
лан л а ш к а р тортди. Туз к ў р қ и л гу р Шоҳ 
Мансур бахш и... Андхуд унда эди. Ш ай 
боқхонга к и ш и л а р юбориб, Шайбоқхон- 
ни отл анм о ққа ш оширибди. А ндхуд туп- 
роғига келганда бу ... ўзбакка к и ш и юбор- 
ганман, деб ишониб, ясаниб, бош ига тур- 
на пари санчиб, ҳадя тортиқ олиб чиқар- 
да ботпсиз ўзбак тўш -тўш идан таш лаш и б , 
бу ярам асни, тортиқ ва ҳадясинию кўрган 
ки ш и с и н и тит-пит қи л и ш и п т и .
Бадиуззам он мирзо, М узаффар мир- 
зо, М уҳаммад Б урундуқ барлос ва Зун- 
нун арғун Бобо Х о к ий атроф ида бутун 
л а ш к а р и билан на уруш м оқ азм ида, на 
қў р ғо н б ер к и т м о қ ж а з м и д а , ҳеч иш н и
ан и қ м ў л ж ал л аёл м ай , нима иш қилиш - 
ни билмай саросимага тушиб ўтириш ган 
эд ил ар . М уҳам м ад Б у р у н д у қ б ек ишби- 
лармон к и ш и эди. У ш ундай депти: „Му- 
заф фар мирзо ва мен Ҳиротнинг қўрғо- 
н и ни б е р к и т а й л и к . Б ад и у ззам о н мирзо 
билан Зуннунбек Ҳ иротнинг атроф ерла- 
ридаги тоғларга бориб, Сийстондан Сул- 
тон Али арғун ни, Қ андаҳор ва Зам и ни 
Довардан Ш оҳбек ва М уқим ни л аш к ар
лари билан келтириб, ўзл ар ига қўшсин- 
л ар . Ҳ азо р а ва н а к д а р и й л а ш к а р л а р и
қ ан ча бўлса, йиғиб тайёр турсинлар. Ға- 
ним нинг то қ қа бормоғи м уш ку лд и р . Та- 
ш қ ар и д аги л а ш к а р н и н г хавф идан қўрғон 
устига ҳам кела о л м ас“ . Ж у д а я х ш и ай- 
типти. Оқилона йўл эсига к елип ти. Зун 
нун арғун мардона к и ш и бўлса-да, лекин 
хасис, молпараст иш ю ритиш йўл-йўри 
гини билмайдиган, бефаросатроқ ва тел- 
б а р о қ к и ш и э д и . ГПу ф у р с а т л а р д а ,
Ҳ иротда а к а -у к а ш е р и к л и к б илан под- 
ш оҳ эдилар. Б ад и у ззам о н қ о ш и д а олий 
их ти ёр л и бек ш у эди. Қ айд э т и л ган и д ек , 
м о л п а р а с т л и г и т у ф а й л и М у ҳ а м м а д
Б у р у н д у қ н и н г ш аҳ ар д а т у р и ш и г а рози 
б ў л м а д и . Ўзи ш а ҳ а р д а қ о л и ш н и хаёл 
қ и л д и , уни ҳам эплай олм ад и. Ҳ ийл а 
гар ва т а м а ъ г и р к и ш и л а р н и н г ёлғони ва 
х у ш о м ад и га учиб, ў зини бадном ва рас- 
во қ и л д и , ун и н г г ў л л и к ва телбалиги га 
ҳеч н и м а бундан я х ш и р о қ д а л и л бўлол- 
м айди.
Гап ш у н д ак и , Зун нунбек арғун бун- 
дай о л и й и х т и ё р ва э ъ т и б о р г а сазо во р
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

156
БОБУРЛОМЛ
бўлгач, бир неча ш а й х ва м улля унинг 
о л д и га келиб: „А в л и ё Қутб биз б илан 
м у о м а л а қ и л д и . С енга „ Ҳ и з а р б у л л о ҳ “ 
( О л л о ҳ н и н г ш е р и ) л я қ а б б ў л д и . Сен 
ўзбакни енгасан!“ дейиш ади. У бу сўзлар- 
га иш ониб, бўйнига ф ута солиб, шукр- 
л а р қ и л и б д и . У ш б у с а б а б л а р г а к у р а , 
М уҳаммад Б у ру нд у қни нг м аъ қ у л йўл-йў- 
р иғига ам ал қ и л м а й , на қу рго н ни ҳим оя 
қ и л и п т и , на уруш я ро ги н и созлабди, на 
қ аро ву л , на ёв кел ган и д ан хабардор қи 
лунчи, о го ҳ л ан ти р у в ч и к и ш и л а р н и қў- 
й и п т и , на ган и м кел са к ў н г и л д а г и д е к
у р у ш а д и г а н ҳ а р б и й г а ф д а т а р т и б ва 
қоида ўрнатибди.
Охир-оқибат улар Ш айбоқхон муҳар- 
рам ойи Мургобдан ўтиб, Серкой тупро- 
ғига я қ и н етгандагина хабардор бўлади- 
лар. Саросимяга тушиб, ҳеч иш қ и л а ол- 
м ай д и л а р . Н а элни йи ға о л ад и л ар , на 
ж а н г сафини туза оладилар. Тўгри кел- 
ган тараф дан ёвга қараб юраберадилар. 
З у н н у н а р г у н у ш б у х у ш о м а д г а у ч и б , 
қ и р қ - э л л и к м ин г ў зб ак н и н г қ а р ш и с и га
юз-юа эл л и ктач а киш иси билан Қора Ра 
ботда туради. Ганим кўп к и ш и с и билан 
етиб келибоқ буларни енгади. Зун н ун н и
тутиб, ўлдириб, бош ини к есади лар.
М и р зо л ар н и н г о н а л а р и , опа си н ги л
ва аёл л ари ҳам да х ази н аси — ҳам м аси 
О лақўрғон номи билан м а ш ҳ у р бўлган 
И хтибриддин қ а л ъ а с и д а эди. М ирзолар 
ш аҳ ар га кеч етиб борадилар. Я рим ке- 
ч агача отларин и тиндириб у х л ай д и л а р . 
С аҳ ар в а қ т и ш а ҳ а р н и т а ш л а б
ч и қ и б
кет ад и л ар . Қўргон б ер к и т и ш н и хаёлла- 
р и г а ҳ ам
к е л т и р о л м а й д и л а р . М у н ч а 
м уддат ва ф у р сатд а о н а л а р и ва эгачи- 
с и н г и л л а р и н и , к ўч ва бола-чақани ҳам 
олиб ч и қ м а й ўзб ак к а а с и р л и к к а таш лаб
қочадилар. Қўрғонни м устаҳкам қилмоқ- 
ни у й л ам ад и л ар ҳам.
П о я н д а С ул то нб еги м , Х а д и ч а б е ги м
б о ш ли қ Султон Ҳ усайн м и р зо н и н г аёл- 
л ар и ва Б ад иуззам он м ирзон инг, Музаф- 
фар м ирзон инг аёл л ар и ва бола-чақала- 
ри — барчаси, м и р зо л ар н и н г х ази н ал а- 
ри ҳ ам д а бор уй а н ж о м у ск у н ал ар и Ола- 
қўргоннинг ичида эди. Қўрғонни кў нгил
д аги дек м у ст аҳ к ам ва сар анж о м қ и л м а- 
ган э д и л а р . Қ у р ғо н га м адад б ў л г у л и к
й и ги т л а р ҳам етар л и эмас эди. Мазид- 
б е к н и н г у к аси О ш и қ М у ҳ ам м ад арғун 
я ёв , л а ш к а р д а н қочиб к ел и б қ ў р ғо н га
к и р д и . Б у л а р А л и х о н А м ир У м а р н и н г
ў ғл и , Ш ай х М уҳам м ад Абдулло бакавул 
(ош паз), М ирзобек К а й х и с р а в и й ва Ми- 
р а к и к ў р девон эдилар. Ш айбокхон кел- 
гач, и к к и -у ч к у нд ан сўнг гиайх ул-ислом 
ва зодагон лар аҳд ва ш ар т қ и л и б , таш - 
қ и қ ў р ғ о н н и н г к а л и т л а р и н и олиб борди- 
л ар. Қ ур ғо н ни м ана ш у Огаиқ М уҳам- 
мад ўн олти-ўн етти кун сақ л ад и . Т аш қ- 
а р и д а н — Отбояори т а р а ф и д а н т е ш и к
очиб, ўт қўйиб, қў р ғо н д евори нин г бир 
м инорасини у ч и р д и л ар . Қўрғон эли шо- 
ш ил иб қолиб, қ ў рғо н н и с а қ л а й олмади- 
л ар , олдир д ил ар .
Ш айб о қх о н Ҳ иротни олган дан сўнг, 
бу п о д ш о ҳ л ар н и н г авлод-аж доди билан, 
н а ф а қ а т бу ж ам о а, б ал к и бутун х а л о й и қ
б и л а н ём о н қ и л д и . Қ и ш л о қ и ва о л ам
к ў р м аган бу одам беш к у н л и к ўтар дунё 
учун бундай ёмон от қозонди. Ш айбоқ- 
хондан х у н у к х а т т и -ҳ а р а к а т ва я р ам ас 
қ и л и қ л а р Ҳ иро тд а содир булди: аввало, 
ч и р и к дунё учун Х ад ич а бегимни Ш оҳ 
М а н с у р б а х ш и . . . г а т о п н ти р и б , т у р л и
аз о б л а р га солди. Я н а Ш а й х П у р о н д ек
вал и й ва ази з к и ш и н и м ўғул Абдулваҳ- 
ҳобга тутдирди, ҳ ар ў ғл и н и я н а бир ки- 
ш и га ту тд и р д и , я н а а ҳ л и ш еъ р ва ис- 
теъдодни Мулло Б и н о и й га топш ирди.
Хуросон з а к и й л а р и орасида бу ҳ ақ д а 
бир қ и т ъ а ш у ҳ р а т топди: