Халқ таълими ходимлари малакасини ошириш тизимини ислоҳ қилишнинг долзарб

7-11 синфларда мумтоз асарларни таҳлил қилиш. 
Юқори синфларда бадиий 
асарлар матнини ўзлаштириш учун ўқитувчи мумтоз лирикага хос, хусусан, муболағали 
тасвир, мажозий ва истиоравий ифодалар, киноя ва яширин маъно англатувчи иборалар 
тўғрисида тушунча бериб борсагина,ўқувчилар матн моҳиятини ўзлаштира оладилар. 
Масалан, Атоийнинг:
Жамолинг васфини қилдим чаманда,
Қизарди гул уёттин анжуманда 
ёки Навоийнинг:
Кўзларингдин печи сув келгай деб ўлтурманг мани,
Ким бори қон эрди келган, бу кеча сув келмади
каби байтларида тасвир мазмунини англаш учун ўқувчилар ҳар икки шоирнинг 
лирик кечинмалар ифодасида муболаға, ҳусни таълил, ташхис каби усуллардан 
фойдаланганини билишлари лозим бўлади.
Мазкур лирик асарларнинг ҳар қайсиси кўплаб шеърий санъатлар билан безатилган. 
Бинобарин, ана шу тасвир воситалари мазмунини англаб етмай туриб шеър моҳиятини 

---

147 
тушуниб олиши мушкул. Шунинг учун ўқитувчи матн устида ишлаш жараёнида ҳар бир 
санъат талқини билан таништириб боради. Бундай санъатларни аниқлаш малакасини 
эгаллагач, ўқувчилар уларни мустақил равишда аниқлай бошлайдилар.
Лирик тимсолларга баҳо бериш ўқитувчининг «Асарда қандай лирик тимсоллар 
тасвирланган?», «Лирик қаҳрамон қандай фазилатлар эгаси сифатида кўзга ташланади?»
каби саволларига ўқувчилар жавоби жараёнида амалга оширилади. Масалан, 8-синф 
ўқувчилари Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»сидаги лирик қаҳрамонда мусаффо ва 
самимий севги, вафо ва садоқат соҳибига хос гўзал фазилатлар мужассамлаштирилгани, 
Нодиранинг «Фироқнома» асарида эса севикли ёридан айрилиб фиғон чекаётган аёлга хос 
садоқат акс эттирилганини мустақил аниқлай оладилар. Шунингдек, 9-синф ўқувчилари 
Огаҳийнинг «Наврўз» , Фурқатнинг «Фасли навбаҳор» каби асарларидаги лирик 
қаҳрамонлар ҳаётни, табиатни, бинобарин гўзалликни севувчи инсонлар эканлигини 
қийналмай белгилай оладилар.
Лиро-эпик асарлардаги тимсоллар таҳлили ҳамиша ўқувчиларга завқ бағишлайди. 
Зеро, бу хил асарларда тасвирланган қизиқарли воқеалар, ҳаяжонли бадиий лавҳалар асар 
қаҳрамонлари қиёфасини очишда қўл келади. Масалан, 7-синфда Алишер Навоийнинг 
«Меҳр ва Суҳайл» ҳикояси ўрганилар экан, ўқувчилар устоз раҳбарлигида аввало асар 
қаҳрамонларини аниқлаб, улардан ҳар бирига хос фазилатлар ёки иллатларни 
белгилайдилар. ўқувчилар Меҳр тимсолига хосжисмоний ва маънавий гўзаллик, садоқат 
ва жасурлик, Суҳайлга хос мардлик, қаҳрамонлик, вафодорлик, Нодир ва Нўмонларга хос 
меҳрибонлик билан бир вақтда, Жобирга хос маккорлик, зўравонлик
, 
золимлик
, 
номардлик кабииллатларни аниқлашда фаол иштирок этадилар.
Асар қаҳрамонларига баҳо бериш жараёнида ўқувчиларнинг эркин фикрлашларига 
кенг имконият яратиш, баҳс-мунозара усулидан фойдаланиш, тест саволларини қўллаш 
дарсга қизиқишни кучайтириб, мустақил фикрлаш малакаларининг мустаҳкамланишига 
ёрдам беради.
Навбатдаги вазифа асарни бадиият нуқтаи назаридан таҳлил қилиш, ижодкорнинг 
бадиий салоҳияти: асар композицияси, тимсолларнинг тўлақонлиги, нафосати, оҳанг 
латофатини яратишдаги маҳоратини ўрганишдан иборатдир.