|
Hozirgi zamon fanida ilmiy kuzatishlar va tajribalarning
natijalari ham, haqqoniyligi amaliyotda isbotlangan nazariy qonunlar ham dalillar deb
e'tirof etiladi
. Bilimning haqqoniyligi, to‘g‘riligi - uning dalilga aylanishining zarur shartidir,
shuning uchun ham dalillarni - ular ma'qulmi, noma'qulmi, tadqiqot uchun qulaymi, noqulaymi,
qat'i nazar, qabul qilish kerak.
236
Dalilning qolgan barcha belgilari, masalan, uning bir variantliligi, ya'ni o‘zi tarkibida
bo‘lgan tizimdan ma'lum darajada erkinligi uning haqqoniyligi mahsulidir.
Dalil
– bu ob'ektiv-
haqqoniy deb isbotlangan va qaysi bilim tizimiga kiritilishidan qat'i nazar, shunday bo‘lib
qoladigan hodisadir.
Gipotezalar, farazlar, taxminlar amaliyot sinoviga dosh berolmay
parchalanib ketishi mumkin, ammo ularga asos bo‘lgan dalillar qoladi va bir bilim tizimidan
boshqasiga o‘tadi. Dalil ilmiy bilim elementi sifatida ob'ektiv olamning yanada aniq, muvofiq
obrazlarini shakllantirishga yordam beradi. Ch. Darvin ilmiy ijod jarayonida dalillar katta rol
o‘ynashini ko‘rsatib: «Fan dalillarni guruhlash va buning asosida ularning umumiy qonunlari
yoki xulosalarini chiqarishdan iborat»
62
, deb qayd etgan edi.
Yuqorida aytilganlar jamiyatni iqtisodiy rivojlantirishga oid dalillar bilan ish ko‘radigan,
ularni tahlildan o‘tkazadigan, iqtisodiy sxemalar, modellar va prognozlar tuzadigan iqtisod
nazariyasining rivojlanishiga ham to‘la darajada taalluqlidir. Iqtisod fanining dalillari «tovar»,
«qiymat», «ayirboshlash», «taqsimlash», «bozor», «raqobat» singari atamalar va tushunchalar
bilan tavsiflanadi. Yirik iqtisodchi olimlar iqtisodiy tadqiqotlarning dalillariga tayanib, ularni
ijodiy ishlab chiqib o‘z nazariyalari va konsepsiyalarini yaratadilar.
Haqiqatning tagiga yetishga ijodkor olim tirishqoq tafakkurining qat'iyat bilan, tinimsiz
intilishi ilmiy ijodning maqsadidir. Inson amaliyoti ilmiy bilimlar va tasavvurlarning
haqqoniyligi mezoni bo‘lib xizmat qiladi. U, bir tomondan, olimning ixtiyoridagi ilmiy
dalillarning haqqoniyligi va teranligi darajasini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, mavjud ilmiy
tasavvurlar va nazariyalarning haqqoniyligi darajasini, mavjud dalillarga ularning muvofiqligini
namoyon etadi.
Tadqiqotchining tafakkuri dalillarni tahlildan o‘tkazishi natijasida o‘rganilayotgan
hodisalarning umumiy va xususiy, alohida jihatlari ajratiladi. Olimning tirishqoq tafakkuri
ob'ektning mohiyatini aynan dalillar, hodisalar orqali tushunib yetadi. Jon Lokk XVII asrdayoq
dalilga «yakka bir narsaning mavjudligi»
63
, deb ta'rif bergan. Ilmiy dalil bilimning elementi
bo‘lib, unda predmetni individuallashtiruvchi, uni boshqa hodisalar va jarayonlardan ajratuvchi
belgi aks etadi. Dalil hamisha axborot singari bir ma'noli va bu jihatdan haqqoniydir.
Ilmiy nazariyaga kiritilib dalil haqqoniyligi mazkur dalilga tayanuvchi va mohiyat e'tibori
bilan nazariy qoidalarni tashkil etuvchi barcha mushohadalarga ko‘chib o‘tuvchi asosga
aylanadi.
Ilmiy dalil shunday gnoseologik, epistemologik tabiatga egaki, u fanda bilimning eng
oddiy shakli bo‘lgani holda, bilish ob'ektining tabiatidan ko‘plab jihatlari, xossalari va tuslarini
oladi. Dalillarni bilish, ijodiy o‘rganish orqali olim tadqiq qilinayotgan predmetning mohiyatini
asta-sekin tushunib boradi. Alohida, parokanda dalillarni to‘plash bilan boshlangan bilim asta-
sekin bu dalillarni umumlashtirish, mavjud dalillarning ikkinichi darajali jihatlarini
mavhumlashtirishdan ularning muhim, asosiy jihatlarini ajratish, jamlash pog‘onasiga ko‘tarilib
boradi. Teran, sermazmun ilmiy abstraksiyalar, tushunchalar va kategoriyalar shunday vujudga
keladi. Ilmiy nazariya mavjud dalillarning mazmuni va ma'nosi haqida to‘g‘ri tasavvur beradi.
Shunday qilib, dalillar teran nazariy ilmiy bilimning negizini tashkil etadi, mavjud nazariya
mavjud bilimni to‘g‘ri tushuntirishga qodir bo‘lsa, uni tasdiqlaydi, real dalillar eskirgan nazariy
sxemalar va dogmalar doirasiga sig‘masa, ularga zid bo‘lsa, bu nazariyani inkor etadi. Ikkala
holda ham dalillar ilmiy ijod, ilmiy bilimni o‘stirish, mavjud bilimlardan jamiyatning amaliy
hayotida foydalanish uchun bitmas-tuganmas salohiyatga egadir.
62
Дарвин Ч. Соч. Т. 9. М., 1959. С. 196.
63
Локк Д. Избранные философские произведения в 2-х томах. Т. 1. М., 1960. С. 640.
237
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1.
Jo‘raev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. –Т. Ma’naviyat. 2008.
2.
Shodmonova S. Tarixiy tadqiqotlarning metodologiyasi va zamonaviy usullari. –
Toshkent. Barkamol fayz media. 2008.
3.
Ziyovuddin I. Tarix fani metodologiyasi. –T. TDPU. 2013.
4.
Гегель Г. Наука логики. – М.: Мысль, 1972. Т. 3. С. 18.
5.
Д. Локк. Избранные философские произведения в 2-х томах. Т. 1. М., 1960. С. 640.
6.
Ч. Дарвин. Соч. Т. 9. М., 1959. С. 196.
Do'stlaringiz bilan baham: |
