Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
5-§. Жараѐн тезлигини ошириш усуллари. 
Технологиянинг муҳим масалаларидан бири бу технологик жараѐн тезлигини 
турли хил йўллар билан оширишдир. Кимѐвий технологик жараѐнлар 
йўналишининг таҳлили тезлик жараѐнининг асосий формулалари билан 
топилади. Шунда жараѐн интенсивлигини оширадиган ва ишлаб чиқаришда 
камроқ ҳаражат талаб қилинадиган усул танланади. 
Жараѐннинг ҳаракатлантирувчи кучини ошириш (

С) учун ўзаро 
таъсирлашаѐтган компонентларнинг бошланғич концентрацияларини ошириш, 
босимни кўтариш, жараѐн ҳароратсини бошқариш ва ҳосил бўлаѐтган
маҳсулотни реакцион зонадан чиқариб туриш керак. Абсорбция, адсорбция ва 
конденсация жараѐнларининг ҳаракатлантирувчи кучи ҳақиқий (С) ва мувозанат 
концентрациялари (С*) фарқи билан белгиланади (С-С*). Шунинг учун 
жараѐннинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳақиқий (С) концентрациянинг ошиши ѐки
мувозанат (С*) концентрациясининг камайиши билан ортади.
А. Таъсирлашувчи компонентлар концентрациясининг оширилиши С ни 
оширади ва жараѐн тезлигига пропорционал тарзда таъсир кўрсатади. 
Таъсирлашувчи моддалар концентрациясини ошириш усули маҳсулотнинг 
агрегат ҳолатига боғлиқ. Қаттиқ моддаларни концентрациясини ошириш 
тўйинтириш, суюқ ва газ моддаларда эса концентрлаш дейилади. Жараѐнини 
интенсивлашда кенг қўлланиладиган усул бу таъсирлашувчи моддалар 
концентрациясини оширишдир. 
Б. Босимни оширилиши жараѐн тезлигига ва мувозанатга таъсир кўрсатади. 
Босимни ошириш эффективлиги таъсирлашаѐтган моддаларнинг агрегат ҳолатига 
боғлиқ. Босимнинг оширилиши асосан газ фазаларида ѐки газ – суюқ, газ – қаттиқ 
системалар таъсирлашаѐтганда кўпроқ таъсир кўрсатади. Қаттиқ ва суюқ 
фазанинг жараѐнларда босим таъсири камроқ. Гомоген ѐки газ фазада борувчи, 

---

66 
газ иштирок этадиган гетероген жараѐнларда фаза босимнинг оширилиши газ 
фазасини 
ҳажмининг 
камайишига 
ва 
таъсирлашувчи 
моддалар 
концентрациясининг ошишига олиб келади. Босимнинг таъсири кинетик 
тенгламалари билан аниқланади. Қуйидаги реакция учун 
m
1
A + n
1
B → p
1
D 
гомоген жараѐннинг газ фазасидаги тезлик формуласи: 
р
k
d
dр
п





(2.63.) 
бу ерда: 
p
п
– газ аралашмасининг парциал босими; 
∆р
– жараѐннинг 
ҳаракатлантирувчи кучи. 
Агар реакция қайтмас ва мувозанат ҳолатида бўлмаса, формула қуйидагича 
бўлади: 
1
1
n
B
m
A
p
p
p


(2.64.) 
Бу ерда: умумий реакция тартиби: 
n = m
1
+ n
1
бўлади. Ҳар бир 
компонентнинг парциал босими унинг умумий босимига р тўғри пропорционал: 
p
A
 = 
a
P
ва 
p
B
 = b P
, яъни 
n
п
Р
d
dр





(2.65.) 
бу ерда: 
β
– жараѐннинг ҳаракатлантирувчи кучига ва тезлик константасига 
боғлиқ бўлган коэффициент;
Р
– ўлчамсиз босим, яъни амалдаги босимнинг 
нармал босимига нисбати.