Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
10 - расм. Газ қайтар реакциялар учун маҳсулот
чиқишининг босимга боғлиқлиги (
const
C
C
t
B
A

,
,
,

): 
1-
0


N
; 2-
0


N
Мувозанат ҳолатида бўлмаган газ реакциялари учун босим яхши таъсир 
кўрсатади, бу маҳсулотнинг ҳақиқий концентрациялари 
p
A
ва 
p
В
ҳисобига содир 
бўлади. Лекин мувозанат ҳолатига келганда маҳсулотнинг чиқиши максимумга 

---

69 
етиб камая бошлайди. (10-расм). Бу 
K
N
камайиши ва дастлабки компонентлар 
мувозанат концентрацияларининг ошиши билан боғлиқ. Реакция хусусият, 
таркиби 
n
га қараб оптимал босим 10 – 100 МПа оралиғида бўлади. Ишлаб 
чиқаришда ҳажмнинг ошиши билан борадиган газли реакцияларда юқори 
босимнинг қўлланилиши асосан олинадиган фойда билан боғлиқ. Масалан, 
метаннинг сувли буғи билан конверсияси ѐки аммиак оксидланиши тежамкорлик 
билан юқори босим остида ошириш олиб борилади. Юқори босимда газларнинг 
сиқилиши камаяди, натижада босимни оширавериш фойдасиз бўлиб қолади. 
Шунинг учун газ фазали жараѐнлар 10 ва ундан ортиқ МПа босимда олиб 
борилади. Полимерланиш жараѐни ва бошқа суюқ фазалардаги синтезлар учун 
1000 МПа самарали хисобланади. Этилен полимеризацияси 200 МПа гача олиб 
борилади, бунда полимерланиш натижасида газ фазадан суюқ, кейин эса қаттиқ 
фазага ўтиш содир бўлади. Газларнинг сиқилиши компрессорларда амалга 
оширилади. Қаттиқ фазали жараѐнларда фақат ўта юқори босим самарадорли 
ҳисобланади, бунда электрон қобиқчаларнинг қайта қурилиши, кристалларнинг 
деформацияси, фазалар мувозанатининг сурилиши рўй беради. Шу усулдан 
фойдаланиб, углероддан 10 минг МПа ва ҳарорат 2400°С остида сунъий
олмослар ҳосил қилинади. 
В. 
Сорбцион ва десорбцион жараѐнларнинг ҳаракатлантирувчи кучини 
ошириш учун жараѐн ҳароратлари бошқарилади. Абсорбция, адсорбция ва 
конденсация жараѐнларининг ҳаракатлантирувчи кучи қуйидагича ифодаланади: 
∆С = С – С*. Суюқ фаза ҳароратси пасайтирилиб, газ компонентларининг парциал 
босими камайтирилади, яъни С* ва шу билан бирга жараѐннинг 
ҳаракатлантирувчи кучи ∆С ва умумий тезлик 

оширилади. Десорбция ва 
буклатиш жараѐнининг харакатлантирувчи кучи ∆С = С *– С кўринишида 
ифодаланади. Бу жараѐнларда иситиш аппаратлари ѐки иссиқ газли аппаратлар 
ѐрдамида суюқликнинг ҳароратси кўтарилади. Натижада мувозанат сурилади ва 
тезлик ошади. Ҳароратнинг бошқарилиши ва босимнинг ошиши бир вақтда 
ҳаракатлантирувчи кучнинг ошишига олиб келади. 
Г.
Реакцион зонадан реакция махсулотларини чиқариш. 

2
- ни камайиши 

---

70 
ҳисобига қайтар реакциянинг умумий тезлигини оширади. 

= F
1
-F
2
гетероген 
жараѐннинг ҳаракатлантирувчи кучи ошади, 

C=C-C*. Агар реакция газ фазада 
берса, маҳсулотни суюқ (ѐки қаттик) фазага ўтказиш С* нинг нолгача 
камайишини билдиради. Газли аралашмадан маҳсулотни конденсьция, адсорбция 
ва абсорбциялаб ажратиб олиш мумкин. Ишлаб чиқаришда бунинг учун аввалам 
бор газ аралашмасини реакцион аппаратдан чиқарилади (конденсация,абсорбция) 
ва яна қайта жараѐнига киритилади. Шунда циклик, айланма жараѐн содир 
бўлади. Масалан: аммиак, спирт ва бошқа синтезлар. Бундай холатларда газ 
фазасида босқичли реакция кетади. Хар бир босқичда махсулот концентрацияси 
С* максимал холатга келади сўнгра адсорбция жараѐнида ноль қийматгача 
пасаяди. Бунда цикл бир неча маротаба қайтарилиши мумкин.
Суюқ аралашмалардан реакция маҳсулотини ажратишда унинг хоссаларига 
ахамият берилади, крисстал холатида бўлса – чўктириш, қаттиқ аралашмаларда 
эса –десорбция ѐки адсорбциядан фойдаланилади. 
Жараѐннинг тезлик константасини (k) таъсирлашувчи моддаларнинг 
ҳароратсини ошириш, катализаторларни қўллаш, моддаларнинг аралашиш 
даражасини ошириш билан амалга оширилади.
А.
Ҳароратнинг ошиши диффузия коэффициентларининг камайиб, реакция 
тезлик константаларининг кучли ошишига олиб келади. Кўпчилик жараѐнлар 
учун таъсирлашувчи моддалар ҳароратсининг тезлик константасига таъсири 
Аррениус формуласи билан аниқланади: 
RT
E
e
k
k


0
(2.71) 
бу формула ҳисоблаш учун логарифмланади.










2
1
1
2
1
1
lg
3
,
2
T
T
R
E
k
k
(2.72) 
бу ерда: k
0
, k
1
, k
2
– мос абсолют ҳароратдаги реакция тезлик константалари; 
e-натурал логарифм асоси. Е-таъсир этувчи моддаларнинг активланиш энергияси, 
Дж/моль. R- моляр газ доимийси 8,3 Дж/(моль*К) га тенг. (2, 72) тенгламадан 
фойдаланиб Е, k
1
ва Т
1
маълум бўлганда Т
2
учун k
2
ни ҳисоблаб топиш, кейин эса 
реакция тезлигини ҳарорат коэффициентини топишимиз мумкин.

---

71 
T
T
k
k
/
10



(2.73) 
Вант-Гофф қоидасига асосан ҳарорат коэффициенти 2-4га тенг, яъни 
ҳароратни хар 10°С га кўтарсак реакция тезлиги 2-4 баравар ошади. Лекин бу 
қонун активланиш энергияси 60000-120000 (Дж/моль), ўртача ҳароратлар (10-
400°С) бўлган соҳаларда қўлланади.