Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
8-§.Табиий газлардан ва нефть хом ашѐсидан ацетилен ишлаб чиқариш 
Мааълумки, углеводородлардан ацетилен олиш процесслари жуда эндотемик 

---

265 
бўлиб, юқори хароратларда (1400 – 1500 
0
С) боради. Шунинг учун ацетилет 
ишлаб чиқариш реакция бораѐтган муҳитга иссиқлик бериш усулларибилан бир-
биридан фарқ қилади. Иссиқликни реакция бораѐтган жойнинг ўзида хосил 
қилиш (генерациялаш) га асосланган усуллар энг кўп тарқалган. Электр ѐйи 
ѐрдамида пиролиз қилиш усулида иссиқлик юқори кучланиш ѐрдамида ҳосил 
қилинади, оксидлаш пирозизида дасмтлабки углеводородларнинг бир қисми 
реакция бораѐтган камерада ѐндирилади. Иссиқликни реакция бораѐтган зонада 
ҳосил қилишнинг технолигик жихатидан баъзи афзалликлари бор. Лекин бу усул 
ҳам айрим еамчиликлардан холи эмас. Хароратнинг реакция бораѐтган зонада 
нотекис тақсимланиши туфайли кўпинча керак бўлмайдиган маҳсулотлар жуда 
кўп ҳосил бўлишига олиб келади. Электродлар сиртида харорат жуда юқорилиги 
сабабли электр ѐйи усулида қурум жуда кўп ҳосил бўлади. Оксидлаш 
пиролизтида реакция учун зарурий иссиқлик қимматли углеводоргодларни 
ѐндириш хисобига ҳосил қилинади. Метан ва унинг гомологларидан ацетилен 
ҳосил бўлиш процесини куйидаги реакция тарзида ифодалаш мумкин:
2СН
4
СН=CH + 3H
2
– 381 
кж 
бунда куйидаги қўшимча реакция ҳам содир бўлиши мумкин:
СН
4
С– 2H
2
– 88 
кж 
Ҳароратнинг кўтарилиши ва босимнинг камайиши процесни ацетилен ҳосил 
бўлиш томонига силжитишга имкон беради. Лекин юқори ҳароратларда (1400–
1500
0
С) ацетилен ҳамда углеводородлар термодинаик жихатдан беқарор бўлиб 
қурум билан водородга ажралади ѐки ацетилен бошқа газлар билан куйидаги 
реакциялар асосода ўзаро таъсирлашади:
С
2
Н
2 
+ 2Н
2
О 2СО+ 3 Н
2
С
2
Н
2 
+ 2СО 4СО + Н
2
Ҳарорат пасайиши билан асосий реакцияларнинг тезлиги кескин камаяди. 
Ацетиленнинг унумини кўпайтириш ва қўшимча реакцияларни сусайтириш учун
газларнинг ҳажмий тезлиги жуда оширилади. Хомашѐ юқори хароратда (1300
0
С 
дан юқорида) фақат секунднинг мингдан бир улушлари қадар вақт бўлади. 
Шундан кейин ацетиленнинг парчаланиб кетишини олдини олиш учун хосил 

---

266 
бўлган маҳсулотлар тез совутилади (―тобланади‖). Электр ѐйи ѐррдамида пиролиз 
қилиш (электр крекингни) электродлар орасида ўзгармас ток ѐрдамида ѐй ҳосил 
қилинадиган электр ѐйи реакторида олиб борилади. Саноатда 
юқордагилардан ташқари термик крекинг усулидан ҳам фойдаланилади. 
Метандан ацетилен 1100 – 1300
0
С да ва 15 мм симоб устунига 
сийраклаштирилган ҳаволи регенератив печларда олинади.