Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

14- ж а д в а л 
Таркибидаги олтингугуртнинг миқдорига кўра нефтни қайта ишлашнинг 
иқтисодий самарадорлиги 
Курсаткичлар 
Кам олтингугуртли 
Олтингугуртли 
Олтингугурти 
кўп 
затеречний 
нефти 
қорабулоқ 
нефти 
роташкин 
нефти 
туймази
н нефти 
арланский 
нефти 
Қайта
ишлайдиган
операциялар сони.
Тоза 
нефть
маҳсулотларининг 
унуми, 
% 
ҳисобида ........ 
9 
68 
19 
4 с. – 00 т. 
5-90 
9 
70 
22 
3-50 
5-00 
13 
66 
18 
4-90 
7-40 
13 
67 
18 
5-00 
7-40 
13 
53 
30 
4-80 
9-40 
Қозон 
ѐқилғиси 
унуми, % 1 тонна
нефтни қайта 
ишлашга
сарфланадиган 
1 тонна тоза нефть 
маҳсулотларини 
қайта 
ишлашга 
сарфланади-ган 
харажатлар 
ларнинг баъзилари тез смола ҳосил бўлиш процессларини келтириб чиқаради. 
Нефтда 2—3% миқдорда азотли бирикмалар бўлади. Нефтдаги минерал 
аралашмалар — қум элементлари ва сувдир. Нефть билан ер остидан муаллақ 
ҳолдаги минерал аралашмалар — қум ва тупроқнинг каттиқ заррачалари ҳам ер 
юзига қалқиб чиқади. Нефтда сув икки хил: тиндириб қўйилганда ажраладиган ва 
фақат махсус усуллар ѐрдамидагина ажратса бўладиган барқарор эмульсиялар 
ҳолида бўлади. Нефтдаги минерал тузлар, масалан кальций хлорид ва магний 
хлорид сувда эриган ҳолатда бўлади. Кул элементлари (натрий, кальций, магний, 

---

213 
темир, никель ва бошқалар (нефтда процентнинг юздан ва ҳатто мингдан бир 
улушлари қадар миқдорда) бўлади. 
Нефть фракцияларининг миқдори. Нефть таркибидаги углеводородларнинг 
қайнаш ҳароратлари турлича. Шунинг учун нефть қиздирилганда дастлаб қайнаш 
ҳароратлари паст бўлган углеводородлар, сўнгра қайнаш ҳароратси юқори 
бўлганлари тегишли ҳароратларда қайнай бошлайди. Агар муайян ҳароратлар 
оралиғида, масалан 50 дан 60°С гача, 60 дан 70°С гача ва ҳоказоларда ажралиб 
чиқаѐтган буғни совитиб конденсат йиғиб олинса, у ҳолда ҳар қайси конденсат 
(фракция) бир-биридан физикавий хоссалари жиҳатидан анча фарқ қилади. 
Суюқликни бундай ҳайдаш фракциялаб (бўлаклаб) ҳайдаш ѐки фракциялаб 
дистиллаш "дейилади. Фракциялаб ҳайдаш қурилмаси 76-расмда кўрсатилган. 
Нефтнинг 50°С гача қайнайдиган фракцияси, асосан, пентанлар ҳамда 
гексанлардан иборат бўлади ва петролей эфир дейилади. Ундан кейин бензиннинг 
(50—205°С да қайнаб чиқади) ва сўнгра керосиннинг (150—315°С) таркибий 
қисмлари ажралиб чиқади. Керосин илгари ѐритувчи материал сифатида 
ишлатилар эди, ҳозирги кунда эса ундан самолѐтларнинг реактив двигателлари ва 
дизель — моторлар учун ѐқилғи сифатида фойдаланилади.
Кейинги фракция—газойль, бошқача айтганда соляр мойи (270—350°С 
оралиғида қайнайди). Соляр мойининг ѐнувчанлиги бензин ва керосинга нисбатан 
камроқ ва улардан арзонроқдир. Газойлдан оғирроқ фракциялар сурков 
материаллари сифатида ишлатилади. Ниҳоят, янада оғирроқ фракциялар одатдаги 
ҳароратда 
мазсимон 
ҳолатда 
бўлади. 
Юқори 
молекуляр 
қаттиқ 
углеводородларнинг (парафинлар ва церезинларнинг) қолган мой билан 
аралашмаси петролатум дейилади. Ундан церезан, медицина ва техника вазелин 
ҳамда бошқа маҳсулотлар олинади. Қолдиқ фракциянинг таркиби нефть қайси 
кондан олинганлигига боғлиқ. Баъзан қуруқ ҳолатда ҳайдашдан кейин қолган 
колдиқ, асосан, углероддан иборат бўлади. Бу нефть коксидир. Барча фракциялар 
ажратиб олингандан кейин, одатда, қорамтир ковушоқ қаттиқ модда қолади, бу 
модда нефть битуми дейилади. Битумни оксидлаб, йўлларга ѐтқизиш учун 
ишлатиладиган асфальт тайѐрланади. Нефтнинг қаттиқ фракцияларидан 

---

214 
молекуласида 18 та ва ундан кўп углерод атомлари бўладиган бирикмаларни қайд 
қилиб ўтиш лозим. Булар оқ рангли, ушлаб кўрилганда сирғанчиқ ва осон 
суюқланадиган қаттиқ моддалардир. Уларнинг аралашмаси парафин дейилади.