Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

Ишлаб чиқаришнннг баъзи умумий принциплари 
Бир нечта технологик жараѐнларни ўрганиб, сиэ ишлаб чиқаришда кимѐвий 
реакйияларни умумий бошқариш уларнинг физик-кимѐ характеристикасига 
таянганлигига асосланилишига ишонч ҳосил қилдингиз, бунда қуйидаги 
параметрлар ҳал қилувчи аҳамиятга эга: 
1) бўлиши мумкин бўлган параметрлар сони (битта ѐки ундан кўп); 
2) реакциянинг қайтарлиги (амалий аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган 
шароитда);
3) фазалар сони (гомоген ѐки гетероген реакция); 
4) нокаталитик ѐки каталитик реакция; 
5) иссиқлик эффекти белгиси. 
Юқорида бу параметрлардан ҳар бирини кўрсатадиган бошқариш қонунлари 
таърифланган. Шу параметрларга асосан корхона кимѐвий реакцияларини 
таснифланиши ҳамда ҳар бир синф реакция учун умумий оптимал шароитларни 
белгилаш мумкин. Юқори унумли маҳсулот ҳосил бўлишини аниқлашда асосий 
роль ўйнайдиган биринчи икки параметрга кўра таснифлашда ишлаб чиқариш 
кимѐвий реакцияларнинг 21-расмда I дан VI гача рақамлар билан номерлаб 

---

206 
кўрсатилган олтита асосий синфини ҳосил қиламиз. 
Савол ва топшириқлар 
1.Юқори босим остида нитрат кислота ишлаб чиқаришда газ сиқиш учун 
атмосфера босими остида кислота ишлаб чиқаришндагига қараганда бир неча 
марта кўп энергия сарф бўлади. Энергиянинг сарфини қандай қилиб камайтириш 
мумкин? 
2.Сиз ўрганган ишлаб чиқариш кимѐвий реакцияларини сннфларга ажратинг 
ҳамда материал йиғилиши билан жадвални (21-расм) тўлдиришни давом 
эттиринг. 
75-жадвал. Кимѐвий реакцияларни саноат ишлаб чиқаришнинг оптимал 
шароитларини кўрсатадиган физик-кимѐвий параметрларига кўра таснифи.
3. Сиз реакцион аппаратларнинг ҳар хил типларини учратдингиз. Кимѐвий 
реакцияларнинг кўпи реактор печларида юқори ҳароратларда олиб борилади. 
13-жадвал 
Қайтмас 
Қайтар 
Аралашадиган 
Аралашмайдиган 
О
дд
ий
I 
II 
III 
Г
ом
ог
ен
 
Г
ет
ер
ог
 
Му
ракк
аб
IV 
V 
VI 
Г
ом
ог
е
н 
Г
ет
ер
о
г 
Нокатал Катал Нокатал 
Катал 
Нокатал 
Катал 
 
Контакт аппаратлар, абсорбцион аппаратлар
, иссиқ алмаштиргич. 

---

207 
аппаратлар кенг қўлланилади. Снз ўрганган аппаратларни ана шу тўртта типга 
ажратинг. Ҳар қайси тип аппаратни улар кам мақсадларда қўлланишига кўра 
тавсифлаб беринг. Уларнинг ишлаш принципини алоҳида қайд этинг.