Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
V I БОБ 
СИНТЕТИК ЮВИШ ВОСИТАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
1-§. Синтетик алифатик кислоталар (сак)
Совун ва синтетик смола ишлаб чиқаришда овқатга истеъмол қилинадиган 
ѐғларни алмаштириш учун саноатда парафиндан занжирида 10 дан 20 гача 
углерод атоми бўлган карбон кислоталар олиш усули ишлаб чиқилди. Қаттиқ 
парафин таркиби қуйидагича бўлган тўйинган углеводородлардан таркиб 
топглан: СН
3
(СН
2
)n—СН
3
бунда 
пқ1
8—30. Оксидланиш прецесси калий 
перманганат катализаторлигида 100—120°С ва ҳаво ѐрдамида олиб борилади. 
Бунда углерод занжири узилади ва чеккадаги СН
2
группалар оксидланиб 
карбоксил группага айланади. Назарий жиҳатдан занжир исталган жойдан 
узилиши мумкин ва оксидланиш натижасида доимо чумоли кислотадан -
НСООНдан тортиб СН
3
(СН
2
)
36
СООН гача бўлган кислоталарнинг хаммаси
хосил бўлади. Амалда оксидлаш шароити шундай танлаб олинадики, натижада 
совун ишлаб чиқариш ва бошқа мақсадлар учун керак бўлган, таркибида10 дан 
20 тагача углерод атомлари бор кислоталар энг кўп ҳосил бўлади. Асосий 
реакция. 
СН
3
(СН
2
)n - (СН
2
)m-СН
3
+1
1
/
2
O
2


СНз

(СН
2
)
n-1
СООН+СНз(СН
2
)
m-1
СООН+Н
2
О 
1970 йилда совун ишлаб чиқариш учун сарфланадиган ҳамма, ѐғларнинг 20% 
дан ортиғини САҚ ташкнл этди. Бу нарса, совун ишлаб чиқариш учун 
сарфланадиган табиий ўсимлик мойларининг анчагина миқдорини тежаб 
қолишга имкон берди. Совун ишлаб чиқаришда САК нинг қўлланилиши, озиқ-
овқат учун ишлатиладиган мойларни тежаб қолишгина эмас, балки ишлаб 

---

377 
чнқарилган маҳсулотнинг таннархини камайтиришга (1 тонна САҚ 1 тонна 
ўсимлик мойига қараганда 160сўм арзон туради), ҳамда ишлаб чиқариш 
процессини соддалаштиришга имкон беради. 
Ҳозирги вақтда ѐғ-мой саноатида мой чигит ва бошқа ўсимлик уруғларидан 
экстракция усули билан ажратиб олинади. Таркибида ѐғи кам бўлган хом ашѐлар 
қайта ишланганда экстракциядан кейин қолган шароитда мойнинг миқдори 1 % 
дан ошмайди, мой пресслаш усули билан олинганда эса 6—8% ни ташкил этади. 
Экстракция усулида уруғлардан олинадиган мой миқдорининг анча (5—7%) 
ортиши халқ хўжалигига катта фойда келтирадн. Бу процесснинг моҳияти 
уруғлардаги мойни зритувчиларда эритиб олишдир. Эритувчи ҳужайраларнинг 
қобиқлари орқали ўтиб мойнинг концентрланган эритмасини ҳосил қилади. 
Натижада мойнинг концентрацияси ҳужайранинг ичида ва ташқарисида ҳар хил 
бўлиб қолади ва мой молекулалари бутун системада мувозанат хосил қилишга 
интилиб, ҳужайранинг ташқарисига сизиб чиқади; бу процесс ҳужайранинг 
ичида ва ташқарисида мой концентрацияси тенглашгунча давом этади. 
Кейинги йилларда узлуксиз ишлайдиган экстракция установкалари ишлаб 
чиқилиб саноатга жорий қилинмоқда. Ёғ-мой ишлаб чикариш заводларининг 
янги техника асосида қайта қу-роллантриш суръатлари 46-жадвалда 
кўрсатилган. 
46- ж а д в а л 
Совет ҳокимияти йилларида ѐғ-мой саноати озиқ-овқат саноатининг йирик 
тармоқларидан бирига айланди. МДҲда бутун дунѐда ишлаб чиқариладиган 
ўсимлик мойларининг 13% дан ортиқроғи ишлаб чикарилади. Усимлик 
мойлари ишлаб чиқариш ҳажми бўйича МДҲ Европада биринчи ўринни, дунѐда 
эса иккинчи ўринни эгаллайди. МДҲда ишлаб чиқариладиган ўсимлик мойи 
миқдори Англия, Францкя ҳамда ГФР ни биргаликда олганда ишлаб 

---

378 
чиқариладиган мой миқдоридан анча ортиқдир. Кейинги йилларда ѐғ-мой 
саноати Узбекистонда жадал суръатлар билан ривожланмоқда.