Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

Савол ва топшириқлар 
1.Органик маҳсулотлар синтез қилиш учун ишлатиладиган углеводородларни 
дегидратлашнинг аҳамиятини кўрсатадиган схема тузинг. 
2.Алкенлар ва алкадаенларнинг реакцияга киришиш хусусияти кучлилиги нима 
билан тушунтирилади? Булар учун реакцияларнинг қайси типлари хос? 
3.Алкенлар, алкадиенлар ва ароматик углеводородлар ишлаб чиқариш учун 
ишлатиладиган барча хом ашѐ турларини таққосланг, уларни қиѐсий 6аҳоланг. 
4.Этанни, бутанни дегидратлаш ва углеводородларни ароматлаш каби физика-
кимѐвий хусусиятларга эга реакцияларни бошқаришнинг умумий қонуниятлари 
қандай? Булар қайси синфларга тааллуқли? 
5.Материални умумлаштириб, мувозанат, кинетика хомашѐ ишлаб чиқаришнинг 
оптимал шароитлари, реакторларнинг тузилиши, технологик схемалар хақидаги 
маълумотларни ўз ичига оладиган дегидратлаш процессларини характерлаб 
беринг.

---

285 

МЕТАНОЛНИ СИНТЕЗ ҚИЛИШ 
20-§. Метанолнинг қўлланиши ва ишлаб чиқариш усуллари. 
Метанол асосий кимѐвий маҳсулотлар жумласига киради. У кўп ишлаб 
чиқаришларда ярим маҳсулот ҳамда эритувчи сифатида ишлатилади. 
Метанолнинг кўп қисми оксидланиб, формальдегидга айланади. Метанол 
метилловчи модда сифатида ишлатилади. Масалан, терефтал кислота билан 
метанолнинг ўзаро реакцияга киришувидан диметилтерефталат (лавсан сингез 
қилиш учун дастлабки модда) олинади: 
НООС - С
6
Н
4
- СООН + 2СН
3
ОН 

СН
3
ООС - С
6
Н
4
– СООСН
3
+ 2Н
2
О 
Дастлаб ѐғочни ҳаво иштирокисиз (қуруқ ҳайдаб) қиздириб, писта кўмир ва 
сирка кислота билан бир қаторда метанол ҳам олинар эди. Полимерлар ишлаб 
чиқариш ривожланиши билан метанол синтез қилиш усулини ишлаб чиқиш 
зарурати туғилди. 1923 йилда биринчи марта углерод (II)-оксид СО ва водороддан 
метанол синтез қилиш қурилмаси ишга туширилди: 
СО + 2Н
2

СН
3
ОН + Q 
Тошкўмир коксини газлаштириб дастлабки газлар аралашмаси олинар эди. 
Ҳозирги вақтда метанол синтез қилиш ҳам худди аммиак синтези каби, табиий 
ѐнувчи газга асосланади. Метанол ишлаб чиқаришнинг бу усули ҳозирги вақтда 
жуда мукаммал. Парафин углеводородларни (метан, этан, пропанни), углерод (II)-
оксид ва водородга қайта ишлаш босқичини, четга қолдириб бевосита метанолга 
айлантириш мукинми? Бу соҳада 30-йиллардан бери ишлар олиб борилади, аммо 
ҳалигача катта ютуққа эришилгани йўқ.. Асосий қийинлик шундан иборатки, 
метанол ва углеводородларнинг чала оксидланишидан ҳосил бўлган бошқа 
маҳсулотлар процесс давомида осон оксидланади. Натижада турли моддалар 
аралашмаси, жумладан углерод (IV)-оксид ва сув, озроқ метанол ҳосил бўлади.