Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

15-§. Табиий маҳсулотнинг хоссаларига эга каучук синтез қилиш 
масаласи ҳақида 
Изопрен табиий каучукнинг мономери эканлиги аниқланганидан буѐн кўп ўн 

---

277 
йилликлар давомида изопренни полимерлаб, табиий каучук хоссаларига эга 
синтетик каучук олишга эришилди. Бироқ эндгина бу интилишлар муваффақият 
қозонди ва изопрен каучук ишлаб чиқариш жуда тез ўса бошлади - 
мамлакатимизда тўққизинчи беш йиллик давомида кўп янги қурилмалар барпо 
этилди. 
Изопрен каучук синтез қилиш саноатининг узоқ вақт тўхтатилиб қолиши 
нима билан тушунтирилади
? Иккита асосий сабабни айтиш мумкин: биринчидан 
қулай ва арзон хом ашѐдан изопрен ишлаб чиқариш усули йўқ эди ва иккинчидан 
изопренни полимерлаб стереорегуляр маҳсулот ҳосил қилиш методи маълум эмас 
эди. 
Изопрен ишлаб чиқариш йўлларини ахтариш дастлаб хом ашѐ сифатида 
ацетон, ацетелин, формальдегид, изобутилен ҳамда бошқа қимматбаҳо 
маҳсулотлар талаб қилинадиган усуллари яратишга олиб келади. Йўлдош нефть 
газлари ва нефт фракцияларидан фойдаланиш асосида бу масала муваффақиятли 
ҳал этилди. Кўп минг тоннали маҳсулот ишлаб чиқаришни шундай замин асосида 
ривожлантириш мумкин. 
Стереорегуляр цис-1,4- полизопрен ҳосил қиладиган катализаторлар 
топилишидан кейин иккинчи масала ҳал этилди. 
n (СН
2
= С - СН = СH
2
) 

(- CH
2
– C = CH – CH
2
- ) 
n 
СН
3
CH
3 
16-§. Парафин ва олефин углеводородларни дегидратлаб изопрен олиш 
 
Изопрен ҳосил қилиш реакциялари қайтар, эндотермик ва мураккабдир. 
Изопрендан катализатор иштирокисиз н-амиленлар, ҳалқали бирикмалар ва 
бошқа маҳсулотлар ҳосил бўлади. Селектив таъсирга эга катализаторлар 
иштирокида изоамиленлар аралашмаси ҳосил бўлади. 
СН
3 
- СН - СH
2 
– CH
3

C
5
Н
10
+ H
2
- Q (1)
СН
3
Изоамиленларни дегидратлаб 2-метил-1,3-бутадиен (изопрен) олинади: 

---

278 
С
5
Н
10 

СН
2

С
– CH 

CН
2
+ H
2
- Q (2)
СН
3
Биринчн реакциянинг мувозанати (ѐрдамчи реакцияларни ҳисобга олмасдан 
ҳисоблаш маълумотларига қараганда) қуйидаги сонлар билан характерланади(35-
жадвал):