H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

7.4.  Kapital  qo‘yilmalaming  moliyaviy  maDbalari
Asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishkb  chiqarishda yalpi 
miUiy mahsulot va tarkibiy qismlarini qopksh fondi va miUiy daro­
mad, iste’mol fondi va jamg‘arish fondi orasidagi aloqa va nisbatkr- 
da o‘z Mbdasini topadi  Kapital qo‘yHniakrning bosh m anbai-bir 
vaqtning  o‘zida  takror  ishkb  chiqarish jarayonida  ijtimoiy  ishlab
142

---

cliiqarishda 
foydalanish natijasi va ishlab chiqarish asosi sifatida ish- 
tirok etuvchi milliy daromad hisoblanadi. Asosiy fondlarni qo'llash 
jaray o n id a,  iq tiso d iy  
doiraga 
tab iiy  
va  mehnat  resurslarini kiritish 
bilan yaratilgan yalpi milliy mahsulotda alohida sarflar asosiy fond­
larni qoplash va jamg'arishga sarfqilinadiva ma’lum resurslar jamiyat- 
nittg joriy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi.
Milliy  daromad  jamiyatning  joriy  ehtiyojlarini  qondirishga 
yo‘naltirilgan  iste’mol fondlaridan va  asosiy fondlarni  shakflanti- 
rishga 
ketadigan jamg‘arma fondlaridan taslikil topadi.  Hozirgi vaqt­
da davlat kapital qo‘yilmalarining kattagina qismi jamg‘arma fon- 
didan,  qolgan qismi asosiy fondlarni oddiy takror ishlab  chiqarish 
uchun nioljaUangan amortizatsiya ajratmalaridan tashkil topadigan 
qoplama fondlar hisobidan amalga oshiriladi.
Kapital qo‘yflmalarga bo‘lgan ehtiyoj maxsus mablaglar va turli 
fondlarga ajratmalarni hisobiga shakUantirMadigan korxona va tashki- 
lotlarning markazlashmagan mablaglari hisobidan ham qoplanadi.
Yangicha xo'jalik yuritish sharoitlarida ham asosiy fondlarni tak­
ror ishlab chiqarishda markazlashmagan qo‘yilmalarning roli ham 
sezilarli darajada oshdi. Yangi texnikani joriy qilishga, uskunalarni 
yangilashga,  xalq iste’moli  moUarini  ishlab  chiqarishni  kengayti­
rish va tashkil qilishga sarflanadigan ishlab chiqarishni rivojlantirish 
fondlari va bank kreditlari markazlashmagan mablaglarni barpo qi­
lishning  bosh manbai hisoblanadi.
Ko‘mir va gaz qazib chiqarish hisobiga yoqilgl sanoati tarmoq­
larida flg‘or o'zgarishlar ro‘y berdi.  Qurilish tashkilotlari shohob- 
chalarini kengayishi va qurilish ishlab chiqarishni industrlashtirLsh 
darajasini oshishi katta miqdorda kapital qo'yitmalarining o'zlash- 
tirilishiga  imkoniyat  yaratdi.  Davlat  tomonidan  yirik  mablaglar 
qishloq xo‘jaligiga,  birinchi navbatda paxtachilikka va tming asosi 
bo‘hnish sug‘orma dehqonchilikka ajratildi.  Shu bilan bog‘Mq qo‘riq 
yerlarning yangi massivlari  o'zlashtirildi.  Transport  vositalarining 
o‘sishiva takomihashishita’niinlandi, avtomobil va temiryo‘llarining 
keng shoxobchalari barpo etildi, aloqa korxonalari, sogliqni saqlash, 
maorif muassasalari, kommunal xo‘jalik-maishiy xizmat korxonalari 
qurildl
Sanoat tarmoqlari bo‘yicha kapital qo‘yilmalarni miqdorini to‘g‘ri 
belgilash uchun ishlab chiqarish quwatkrining rejali balanslari ish- 
kndi. Ushbu balanslarda reja davri boshida ishlab chiqarishning mav-
143

---

jud quwatlari hamda moljallanayotgau miqdorda mahsulot ishlab 
chiqarish  uchun  zarur  quwatlar belgHanadi.  Mavjud  quA'vatlarda 
ishlab chiqarish quwatlarini ko‘paytirish hamma rezervlami hisob­
ga olgan holda chuqur tahUl qilingandan keyiu,  ishlab turgan kor­
xonalarni  qayta  qurish  yoki  yangilarini  qurish  yo‘U  bilan  ishlab 
chiqarish quwatlarini qo‘shimcha o‘stirish zarariyati belgilanadi.
Tarmoq bo‘yicha ishlab chiqarish  quwatlarining balansi quyi­
dagicha belgilanishi mumldn; bo'lajakyilda moljallanayotgan miq- 
dor malisulot M ni ishlab chiqarish uchun  Q  ni Mx.  Fk niag teng 
bo'lgan ishlab chiqarish quwati talab qiliaadi, unda Fk-ishlab tur­
gan  quwatlami foydalanish  koeffitsiyenti,  ulamiug yangi  quwat- 
lariai kiritish miiddatlari hamda rejalashtirilayotgan yilda harakat- 
dagi quwatlarnkig ro'yxatdan chiqarilishiga muvofiq kelishi kerak. 
0 ‘rtacha yillik quwatni miqyosi quyidagi miqdorlardan tuziladi;
-  ishlab  chiqarishni mexanizatsiyalash texnologik jarayonlarni 
yaxshilash, uskunalarni o‘zgartirish va boshqa taslikiliy-texnik tad- 
birlarni hisobiga o‘rtacha yillik quwatlarning o ‘sishi:
- ishlab turgan korxonalarga qayta qurish hisobiga quwatlammg 
o‘rtacha yillik o'sishi;
yangi qurilish hisobiga quwatlarni o‘rtacha yillik o‘sishi;
- jismoniy va ma’naviy eskirish bilan bog‘liq quwatlarni o‘rtacha 
yillik ro'yxatdan chiqishi.
Quwatalaming o‘rtacha yiUik o'sishi miqdori dastawal yil davo- 
mida yangi quwatlar kkitilishiga bog‘hq.
Yil oxiriga tarmoq ega boladigan ishlab chiqarish quwati ishga 
tushirilayotgan  quw atdan  ko‘p  bo'lishi  lozim.  Ishlab  chiqarish 
quwatlariuittg  rejali balansi kelajak yilga  yangi quwatlarni to‘g‘ri 
asoslashga imkoniyat yaratadi,  Uzoq davrni o‘z icliiga oladigan is- 
tiqboШ  rejadasanoatdakapital qo‘yilmalar  tiplari bo‘yichasanoat 
ishlab chiqarishining moljaUanayotgan o'sishiga bogliq holda bel­
gilanishi mumkia.
ICapital qo‘yilmalaming tarmoqlararo balanslarda, shu jumladan, 
kapital qo‘yilmakming tarm oqkraro balans tengkm akriga kiritish 
usuli m asakkri aks ettirishning ilmiy asoslari yetarli darajada o‘rga- 
nilmagan.  Shu nuqtai nazardan tikrni bozor iqtLsodiyoti sharoitida 
yangicha xo‘jalik yuritish tamoyillariga mos holda amalga oshirish 
muhim ahamiyatga ega bo‘kdi.
144

---

Kapital qo'yilmalar tarmoq, texnologik va takror ishlab chiqa­
rish tarkiblari bilan ta’riflanadi Kapital qo‘yihnalaxning tarmoq tarki- 
bi-bu xalq xo'jaUgi tarmoqlari bo'yicha kapital qo'yilmalarning miq­
doriy nisbatini aks ettiradi.
Kapital qo'yiLmalarniDg texnologik tarkibi — mashina va asbob- 
uskunalarni sotib olishga va  qurilish montaj  ishlarini amalga oshi­
rishga ketadigan xarajatlar orasidagi nisbatni aks ettiradi. Asosiy fond- 
larning aktiv qismini (mashina va asbob-uskunalarni takror ishlab 
chiqarishning  kapital  qo‘yilnialardagi