M. Q oshg'ariy o‘z asarida Kichik Osiyodan Xitoygacha
bo'lgan territoriyada yashovchi xilma-xil turkiylar qabilasi
birlashib ketgan ligin i ta ’kidlaydi. (Masalan, qipchoq,
ug‘uz, yaman, bashqir, damik, kay, tatar, q irg‘iz, chigil,
tuxsi, y a g ‘ mo, igrak, taruk, xumur, u y g ‘ur, tanchu,
xitoy, tovgich). Shuningdek, Qoshg'ariy turli qabilalaming
chatishuvi va aralashuvi natijasida ug‘uz, chigil, qipchoq
guruhidagi tillar vujudga kelganligini, chigil guruhidagi
tillardan eski o'zbek tili hosil bo'lganligini, bu til turkiy
til deb atalganligini uqtiradi.
V I asrda Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyodagi turli
qabilalar birlashib, «Tu rk xoqonligi» deb ataldi.
T u rk iy x alqlar m adaniyati va san’atining hamma
s o h a la ri
ra sso m lik , n a q q o s h lik , x a y k a lta ro s h lik ,
arxitektura hamda musiqalari bilan mashhur bo'lganlar.
Bu xalqlar o‘z adabiyoti, san’ati va madaniyatini bir-
birlari bilan mushtarak holda yaratganlar. Eng qadimgi
adabiy yodgorliklar o'zbek, turkman, qozoq, qirg'iz kabi
xalqlarning umumiy adabiy merosi san aladi. Turkiy xalqlar
asrlar osha o ‘z mustaqilliklari uchun kurashganlar, ilm-
fanni, san’at va madaniyatni rivojlantirganlar. Bizga qadar
saqlanib qolgan Sug'd kalendari, Beruniy asarlaridagi
m a’lumotlar qadim gi O'rta
Osiyoda ilm-fanning ayrim
sohalari, ayn iqsa, astronom iya ta ra q q iy etgan ligin i
ko'rsatadi. Shohlar saroyidagi astronomlar sayyoralar
dunyosini tekshirganlar: fizika, matematika, falsafa,
tabiat fanlari bilan shug'ullanganlar. Bu xalqlar qadimgi
zamonlardanoq sug'orish inshootlari qurganlar, kan aliar
qaziganlar, kem alar yasaganlar,
yulduzlarga qarab uzoq
yerlarga safar qilganlar, mustaxkam imoratlar qurganlar,
toshni eritib shisha ishlab chiqarganlar, shuningdek, bu
x a lq la r d e h q o n c h ilik va ch o rv a c h ilik
bilan ham
shug ‘ ullanganlar.
Badiiy so‘z san’ati, madaniyati bilan eng qadimgi va
uzoq tarixga ega bo'lgan sohadir. Badiiy so‘z tajribasining
o'sishi x ilm a -x il badiiy shakllarni, adabiy janrlarn i
vujudga keltiradi.
Hozirgacha bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun
— Yenisey bitiklari o‘rgatilar edi. Haqiqatan ham,
ushbu
bitiklar bizgacha to'liq yetib kelgan yagona yodgorlik
hisoblanadi. Mazkur bitiklar X V III asr oxirlari va X IX
asr boshlarida Urxun va Yenisey daryolari sohillaridan
topilgan bo'lib, ular V - V I I asrlarda yashagan turkiy
xalqlarga taalluqlidir. Ular turk runiy yozuvlari deb ham
yuritiladi.
M a ’lumki, V - V I I asrlarda M arkaziy Osiyoda turk
h o q o n lik la ri hukm ron bo'lgan . Bu h o q o n lik la rn in g
bosh liqlaridan b o'lgan B ilga hoqon va uning ukasi
Qulteginlar turkiy xalqlarni
birlashtirish uchun katta
ishlarni amalga oshirgan. A n a shu turk hoqonlarining qabr
toshlariga yozilgan bitiklar bizgacha to‘liq yetib kelgan.
Bu yozuvlarda turkiy xalqlarning davlat qurishdagi olib
borgan kurashlari h ikoya qilingan. Jum ladan, turk
ellarining o‘z mustaqilligi uchun X itoy bosqinchilariga
qarshi va ularning o'zaro bir —birlari bilan olib borgan
urushlari tasvirlangan. Bu bitiklarda kuchli davlat qurish
uchun, albatta, qardosh xalqlar birlashishi kerakligi
uqtirilgan. Bu bitiklarning tarixiy asar ekanligini aytish
bilan birga, uning badiiy asar ekanligini ham ta’kidlab
o'tishimiz kerak. Eltarish xon o‘g ‘illari Bilga hoqon va
K u lteg in la rn in g sarkardalik faoliyati,
ularning yu rt
ozodligi uchun olib borgan kurashlari bugungi kunimiz
uchun ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Chunki bu
sarkardalar turkiy xalqlarning istiqloli va mustaqilligi
uchun kurash olib bordi. Dem ak, U rxu n - Y e n is e y
b it ik la r id a
t a s v ir la n g a n
v o q e a la r
b u g u n g i
8
zamondoshlarimizga ham muhim tarbiya vositasi bo‘lib
xizm at qiladi. Masalan, Tunyuquq bitiklarida shunday
s o 'z la r y o z ilg a n : “ T u r k x a lq i b o s h b o s h d o q lik k a ,
o‘zibo‘larchilikka, beparvolikka y o ‘l qo‘ydi... O'zining xoni
bilan birga bo'lmadi. Tabg'achga taslim bo'lganligi uchun,
tangri o ‘l degan shekilli, turk xalqi o‘ldi, y o ‘q bo‘ldi,
tugadi” .
K o 'rin ib turibdiki, turk qavm larinig
ajralib ketishi
natijasida ulaming boshiga katta fojialar tushgan. Shundan
k e y in B ilg a h o q o n , K u lt e g in va T u n y u q u q la r
boshchiligidagi ozodlik harakati tufayli yana turk davlati
qaddini tikladi. Sharqiy Turkistonda topilgan “T a’bimoma”
nomli asar ham Urxun — Yenisey yozuvida bo'lib, u
qog'ozga bitilgan edi. Bu yodgorlikning ham tarixiy -
badiiy qim m ati nihoyatda kattadir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
