30
elementlarga tortishga harakat qilgan. Bu elementlarni u keyinchalik «
fonema
» deb
nomlagan; 2)u fonemani goh «
morfemaning harakatchan komponenti
», goh
«
nutq tovushlarining
psixik ekvivalenti
», goh «
morfema tarkibida lisoniy qiymatga
ega
bo’lgan til birligi
» deb ta’riflagan. Bularning barchasida fonemaga oid tovush
almashinuvi (чередование звуков, альтернация) muammolari va nutqning morfologik
bo’linishi nazariyasi bilan bog’langanligini ko’ramiz.
I.A.Boduen de Kurtenening fonema haqidagi g’oyalari tilshunoslikda fonetika
fanining yanada ko’proq rivoj topishiga, uning yuqori bosqichi (oliy formasi)
bo’lgan fonologiyaning tarkib topishiga olib keladi. Bu g’oyalar keyinchalik chet
ellarda, masalan, Praga tilshunoslik to’garagi faoliyatida fonologik tadqiqotlar olib
borilishiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi.
O’zbek tilshunosligida fonologiyaga asosan, so’nggi 15-20 yil ichida e’tibor
kuchaydi: "O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi" (Nurmonov A.N., 1990-y.),
" O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi" (Abduazizov A., 1992-y.), "Umumiy
tilshunoslik" (Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A., 1979-y.), "O’zbek tilida
lisoniy birliklarning invariant-variant munosabati(fonologik sath)", nomzodlik dis.
avtoreferati (Nabiyeva Dilora Abduhamidovna, 1998-y.), "O’zbek tilida paradigma
a’zolari o’rtasidagi zidlanishlarning mo’’tadillashuvi (fonologik sath), nomzodlik dis.
avtoreferati (Nurmonova Dilfuza Abduhamidovna, 1998-y.) kabi ishlar fikrimizning
isbotidir.
20-§.Fonemika
, yuqorida aytib o’tilganidek, fonologiyaning bir qismidir, u
fonlarning fonemalarga birlashuvini o’rganadi.
Fonema
so’zlar, morfemalar va grammatik shakllarning tovush qobig’ini
farqlash orqali ularning ma’nolarini tafovutlash vazifasini bajaradigan eng kichik
segment birlikdir. Masalan, or so’zi tarkibida ikkita segment birlik ("o" va
"r" fonemalari) bor; zor, ozor, bozor so’zlari tarkibida esa ularning soni ko’proq: 3ta
("zor"da),4ta("ozor"da) va 5ta ("bozor"da) kabi. Bu holat yuqoridagi so’zlarning tovush
qobig’ini (fonetik qiyofasini) va ma’nosini farqlash imkonini bermoqda. Bunday holni
"-man" va "-san" morfemalarida,
boraman
va
borasan
kabi grammatik shakllarda ham
ko’ramiz: ularda fonemalar miqdori ortmasa-da, fonema turlari o’zgarmoqda ("-man"da
"m" fonemasi, "-san"da esa "s" fonemasi qo’llangan), natijada morfema va so’z
shakllarining tovush qobig’i va ma’nolari farqlanmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: