H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

Tekshirish savollari

1.Frazemaning semantik tarkibiga nimalar kiradi?

2.Frazeologik monosemiya va polisemiya hodisalari qanday farqlanadi?
3.Frazemaning qanday semantik turlari bor?
4.Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma qanday farqlanadi?
5.Polisemantik frazemalarning uslubiy xususiyatlarini qanday tushunasiz?


Tayanch tushunchalar


Frazeologik monosemiya – frazemalarda bir ma’nolilik hodisasi.
Frazeologik polisemiya – frazemalarda ko’p ma’nolilik hodisasi.
Frazeologik butunlik – frazemaning umumlashgan ko’chma ma’nosini shu frazema tarkibidagi so’zlar ma’nolari bilan izohlash mumkin bo’lgan ibora.
Frazeologik chatishma – frazemaning umumlashgan ko’chma ma’nosi shu frazema tarkibidagi so’zlar ma’nolari bilan izohlanmaydigan ibora.
Frazemalarning shakl va ma’no
munosabatlariga ko’ra turlari


Adabiyotlar:11[83-87],27[113-115,123-125,127-128,137-141,142-143],32[88],110[6-9].


157-§. Frazemalarning shakl munosabati asosida frazeologik omonimiya va frazeologik paronimiya yuzaga keladi:
I.Frazeologik omonimiya frazemalarning ifoda planidagi (shakldagi, tuzilishdagi) tenglik hodisasidir.
Q i yo s q i l i n g: 1. Jon bermoq - «barhayot qilmoq»: ... Odamzodga jon bergan ham, jonini oladigan ham yaratganning o’zi (P.T.)
2.Jon bermoq - «o’lmoq» «so’nggi marta nafas chiqarmoq»: Semiz va hamisha yurak kasalidan qiynalib yurgan xotin arava ustida yulduz to’la osmonga termilib jon berdi. (Sh.R.) Yana: 1. Ustidan chiqmoq - «Biror narsa qilinayotganda tepasiga borib qolmoq»: Qaynanangiz rosa sevar ekan, rais, - dedi Ro’zi polvon hazil aralash, - ovqatning ustidan chiqdingiz (Sh.R.). 2. Ustidan chiqmoq - «Bajarmoq»: Demak, Hakimov telefonda bergan so’zining ustidan chiqibdi (P.Q.).
Shaklan teng bo’lgan frazemalar tilshunoslikda omofrazemalar deb nomlanadi.¹²⁹
Erkin birikma bilan frazema (turg’un birikma) o’rtasidagi shakliy tenglik hodisasi frazeologik omonimiya emas, frazeologik omonimlik sanaladi. Demak, bunday holatlarda «Omonimiya» va «omonimlik» atamalari o’zaro farqlanadi. Chunonchi: 1. Ko’z yummoq (erkin birikma) – «Ko’zini yumib olmoq» ma’nosida; 2) Ko’z yummoq (turg’un birikma, frazema) – «ko’ra-bila turib e’tiborsiz qoldirmoq» ma’nosida; 3) ko’z yummoq (turg’un birikma, frazema) – «vafot etmoq» ma’nosida. Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida erkin va turg’un birikmalar, ikkinchi va uchinchisida esa turg’un birikmalar (frazemalar) o’rtasida shakliy tenglik borligini ko’ramiz. Birinchi va ikkinchi misollardagi shakliy tenglik omonimlik sirasiga, ikkinchi va uchinchi misollardagi shakliy tenglik esa omonimiya sirasiga kiradi.