guruh talabasi ning “Iqtisodiyot” fanidan tayyorlagan kurs ishi mavzu

1-rasm. Manu qonunlarida ko’rsatilgan mulk huquqi paydo bo’lish usullari.
Qadimgi Hindistonda mulk huquqini olishning bunday usuli ham ma'lum bo'lgan, masalan, mulkchilik retsepti (10 yil).
Shu bilan birga, faqat qonuniy tasdiqlash bilan shaxs egasidan egasiga aylangani ta'kidlandi. Biror narsani faqat egasidan sotib olish mumkin edi.
Muvofiqlikni vijdonan isbotlash bilan taqiqlangan. Agar vijdonli xaridorda o'g'irlangan narsa topilgan bo'lsa, u avvalgi egasiga qaytarilgan.
Qonunlarda mulkning asosiy turlari sifatida yerni tan olishgan. Mamlakat yer fondi qirollik yerlari, jamoaviy yerlar va xususiy yerlardan iborat edi. Birovning mol-mulkini (birovning er uchastkasini) o'zlashtirgani uchun katta miqdordagi jarima solindi, kimningdir yerini o'zlashtirgan o'g'ri deb e'lon qilindi.⁶
Qonun qarz majburiyatlarining daxlsizligi va uzluksizligini qat'iy belgilaydi. Agar qarzdor qarzni o'z vaqtida to'lay olmasa, uni tugatishi kerak edi.
Shu bilan birga, past kastaga tegishli kreditor yuqori kastaga tegishli qarzdorni qarzni to'lashga majbur qila olmadi. Qarzdordan yuqori kelib chiqishi bo'lgan shaxs qarzni asta-sekin to'laydi.
Qarzni kuch, ayyorlik, majburlash yordamida olishga ruxsat berildi. Qarzni foizlar bilan to'laganidan so'ng, qarzdor ozod bo'ldi. Qarzdor vafot etgan taqdirda, qarz o'lik va boshqa marhumning qarindoshlariga o'tishi mumkinligi belgilab qo’yildi.
Yer ijarasi shartnomasi qadimgi Hindistonda ham ma'lum bo'lgan. Ushbu shartnoma mulkni farqlash jarayonining jamiyatga kirib borishi munosabati bilan ahamiyat kasb etadi va tarqaladi. Yerlaridan mahrum bo'lgan vayron bo'lgan jamoat a'zolari uni ijaraga olishga majbur bo'lishdi.
Sotib olish va sotish Manu qonunlarida ko'rsatilgan shartnomalardan biridir. Agar shartnoma guvohlar ishtirokida tuzilgan bo'lsa va narsaning egasi sotuvchi sifatida ishtirok etishi kerak bo'lsa, shartnoma haqiqiy deb hisoblanadi.
Qonun shartnoma predmetiga nisbatan muayyan talablarni belgilaydi va sifatsiz, og'irligi etarli bo'lmagan tovarlarni sotishni taqiqlaydi. Sotish va sotib olishdan keyingi 10 kun ichida bitim uzrli sabablarsiz bekor qilinishi mumkin.
Hindiston uchun ushbu shartnomaning o'ziga xos xususiyati shundaki, odam savdosiga cheklov qo'yilgan va savdo yuqori tabaqalar uchun mashg’ulot sifatida qaralmagan.
"Manu qonunlarida" iqtisodiyotning turli kasblari va sohalariga munosabat yaxshi kuzatilgan. Eng sharaflilar dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqning ayrim turlari hisoblangan. Sudxo'rlik va "nopok" savdo-sotiq bilan shug'ullanadigan odamlar (qimorbozlar, fohishalar, go'sht sotuvchilar, xizmatkorlar) qoralangan.

2. 
   “Artxashastra” asarida Qadimgi Hindistondagi iqtisodiy g’oyalar.
   

Miloddan avvalgi IV-III asrlar davomida Manu qonunlaridan tashqari qadimgi Hindiston iqtisodiy g’oyalarining dalillari Artashastra deb nomlangan traktat bo'lib, tarjimada daromad (shastra) haqidagi ta'limotni (arta) anglatadi.
"Artxashastra" ning muallifi imperator Chandragupta maslahatchisi va vaziri braxman Kautilya hisoblanadi. Risola bir nechta bo'limlarga bo'lingan, ulardan uchinchisi boshqaruv haqidagi bo’lim, to'rtinchisi boylik haqidagi bo'lim; ularda iqtisodiy masalalarning batafsil bayoni, xususan qadimgi Hindiston davlatini boshqarish va iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha qoidalar va tavsiyalar ko'rinishida keltirilgan.
Bu asar podshohlar va hukmdorlarga qaratilgan to'liq qoidalarning to'plamidir, ular davlat boshqaruvida qo’llashi kerak. Tarkibining to'liqligi va xilma-xilligi jihatidan ushbu asar eng mashhur qadimiy hind manbalaridan hisoblanadi. Unda Hindiston davlatining iqtisodiyoti, ma'muriyati, ijtimoiy va huquqiy institutlari, tashqi va ichki siyosati haqida ma'lumotlar mavjud.
Birinchi kitobda podshoning turmush tarzi to’g’risida ko’rsatmalar berilgan, ikkinchisi turli davlat idoralarining rahbarlari faoliyatiga bag’ishlangan, uchinchi va to’rtinchisida sud va jinoyatchilarni jazolash savollari ko’rib chiqilgan, so’ngra tashqi siyosat usullari to’g’risida, maxfiy xizmat to’g’risida, armiyani tashkil qilish va shu kabilar to’g’risida so’z yuritiladi.
“Artxashastra”ning eng boshidayoq podsho to’rtta “ilmni” bilishi zarurligi to’g’risida fikr yuritiladi. Uning bittasi iqtisodiyot hisoblanadi. “Iqtisodiyot” dehqonchilik, chorvachilik va savdo sifatida ko’riladi. Mamlakatda qishloq xo’jaligi, eng avvalo, dehqonchilik asosiy soha hisoblangan. “Artxashastra”da aytilishicha davlat yangi mintaqalarni tashkil etish va odamlarni u yerlarda joylashtirish ishlari amalga oshirilishi kerak. Yangi ko’chib kelganlarga yer soliq to’lash sharti bilan shaxsiy foydalanishga berilgan. Dehqon, xunarmand mehnati va savdo faoliyati davlat uchun boylik yaratadi. Shuning uchun davlatning siyosati yerni emas, balki odamlarni himoya qilishi kerak. “Davlatning kuchi, - deyiladi asarda,- odamlardan tashkil topgan. Odam yashmaydigan yer esa, naslsiz sigirga o’xshaydi – undan na sut sog’ib bo’ladi”⁷.
“Artxashastra”da davlatning manfaatini ko’zlagan holda, xo’jalikni yaxshi tashkil qilishga alohida e’tibor beriladi. Kim o’z yerini ishlatmasa yoki yomon ishlasa uning yerini tortib olish va yaxshi ishlaydigan xo’jayinlarga berish tavsiya qilinadi.
Davlat bozor bahosini tartibga solib turishning chora-tadbirlarini ko’rib chiqishi lozim. Bahoning mavsumga qarab tebranib turishini bartaraf etish uchun, davlatning kerak paytda muomalaga chiqaradigan Tovar zahirasi bo’lishi kerak. Bu bilan tovarlar bahosi barqarorligini ta’minlashga erishiladi.
“Artxashastra”da irrigatsiya ishlarini yaxshilash ham nazarda tutilgan. “Sug’orish sistemalarini qurish, - deyiladi unda, - hosilning manbai hisoblanadi…” Sug’orish sistemasiga yetkazilgan har qanday zarar uchun og’ir jazo, hatto o’limga mahkum qilish tavsiya qilingan.
Asarda davlatning moliya muammolarini yechishga kata ahamiyat beriladi. Davlatning daromadlari davlat xo’jaliklari foydasidan, har turli soliq va boj to’lovlaridan tashkil topgan. Xarajatlar qismiga kelsak, davlat sanoatni, savdoni rivojlantirishga, jamoa ishlariga mablag’ ajratib kelgan. Davlat xo’jaligi va soliq tizimi bilan bog’liq bo’lganmoliya idoralarining to’g’ri ishlashi uchun, “Artxashastra”da aytilishicha, daromad va xarajatlarning qat’iy hisob-kitob xujjatlari yuritilishi zarur. Hukmdor xazinani o’g’irlovchi amaldorlardan bartaraf etishi kerak. Ammo bu yerdagi o’g’irlikni aniqlash juda qiyin bo’lgan. Asarda xazina mulkini o’g’irlashning 40 xil usulini ko’rsatib beradi va ayyor amaldorlarning xiylasini bilishdan ko’ra, osmondagi qushning yo’lini aniqlash osonligini qayd qilib o’tadi. “Suvda suzib yurgan baliq, o’sha suvdan ichyaptimi yo’qmi bilib bo’lmaganidek, amaldor mulkni o’g’irlayaptimi yo’qmi aniqlab bo’lmaydi”, deyiladi asarda. Shuning uchun amaldorlarni tez-tez almashtirib turish tavsiya qilinadi.
Hindistondagi iqtisodiy g`oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik "Artxashastra" (m.a. IV-III asrlar oralig`ida)dir (tom ma'nosi bo`yicha ifoda, amaliy hayot to`g`risidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda to`ldirilgan). Bu qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida podsho maslahatchisi Kautilye Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo`yilgan. qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda "buyumning qiymati" muammosi ko`tarilgan, qiymat miqdori "ish kunlari" bilan belgilangan, rag`batlantirish esa mehnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan<sup>8</sup>.
Bu asarda davlatni boshqarish bo`yicha takliflar berilgan bo`lib, bir qancha iqtisodiy g`oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o`rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo`lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug`ullanuvchilarga alohida urg`u berilgan bo`lib, foyda masalasi ko`tarilgan, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo`shilib, mahalliy mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import o`sha davrda ham afzal) qilib belgilangan.
Davlatning iqtisodiy ishlarga aralashuvi qo`llab quvvatlangan. qishloq xo`jaligiga alohida e'tibor berilgan, bo`sh yerlar xalqqa bo`lib berilishi va soliq to`lash zarurligi, sug`orish inshootlari qurishga e'tibor haqida so`z yuritiladi. Umuman, davlat mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan g`oya markaziy o`rinni egallaydi. (Hozirgi davrdagi J.M.Keyns va institutsionalizm tarafdorlari fikri bilan solishtiring,).
Moliya sohasida daromad solig`iga katta e'tibor berilgan. Davlat ba'zi ishlarni rivojlantirishi uchun moddiy va ma'naviy yordam berishi kerak, deyilgan. Mahsulotga baho belgilash, davlatning boyishini ta'minlash (foydani oshirib, sarf-xarajatni kamaytirish), hisob-kitobni tartibga solish, har xil o`g`irliklarga qarshi kurashish kerakligi belgilangan.
Shu tamoyillarni amalga oshirish tufayli jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yo`qoladi, deyilgan.
Davlat rahbari faol bo'lishi va kechayu kunduz ishining qat'iy jadvalini o'rnatishi kerak. Davlat apparati mamlakat iqtisodiyotining ayrim tarmoqlarini nazorat qiluvchi nazoratchi amaldorlardan iborat edi. Moddiy ishlab chiqarishning etakchi sohasi - qishloq xo'jaligi va, avvalambor, qishloq xo'jaligi alohida mavqega ega edi. Davlat yangi hududlarni joylashtirish va tashkil etishni amalga oshirishi kerak. Uning uchun qishloq xo'jaligi qanchalik muhim bo'lganligi, Kautilya faqat hunarmandchilik bilan shug'ullanishga ruxsat berilgan shudralarni ham yerga joylashtirishga maslahat bergani bilan tasdiqlanadi. Qishloq aholisiga yer shaxsiy foydalanish uchun soliq to'lash sharti bilan berildi.
Risola muallifi davlat boyligi aholi mehnati natijalaridan shakllanishini ta’kidlaydi. Davlatning faoliyati sug'orish inshootlarini muhofaza qilish, ruda qazib olishni rivojlantirish, yo'llar qurish, sanoat tarmoqlarini rivojlantirish, chayqovchilarga qarshi kurashga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Savdogarlar tomonidan foydani o'zlashtirishni oqlash uchun Kautilya, agar bozorda mahsulot narxi shunchaki xarajatlardan iborat bo'lsa, u holda mahsulot savdo narxidagi foyda ulushi oldindan mahalliy tovarlar uchun 5% va chet el tovarlari uchun 10% miqdorida belgilanishi kerak deb hisoblaydi.
Kautilya mohiyatan ajoyib iqtisodchi bo’lgan, qadimgi davrlardayoq mehnat qiymati g'oyasini va bozor narxini shakllantirish mexanizmini ilgari surishga muvaffaq bo’lgan. U raqobatning narxga ta'sirini birinchi bo'lib ko'rib chiqdi. Hind mutafakkiri raqobat bosimi ostida bozor narxining qiymatdan chetga chiqish imkoniyatini ko'rsatgani sababli, u narx va qiymatni ajratib ko'rsatadi. "Artxashastri" muallifi pulni tirikchilik vositasi deb hisoblagan, ammo boyliklarning pul shaklida xususiy ravishda to'planishini qoralagan.
Kautilya pulni boylarning o'zlarini va xizmatkorlarini qiynaydigan kurgonlar deb hisoblagan va shuning uchun ba'zi hollarda ularning pul boyliklarini musodara qilishni tavsiya qilgan.
Shunday qilib, qadimgi hind adabiyotida davlatning iqtisodiy tuzilishi, iqtisodiy siyosat, shuningdek iqtisodiy boshqaruv sohasidagi amaliy bilimlar, uni boshqarish bo'yicha tavsiyalar berilgan, xususan soliq solishni tashkil etish va boshqa masalalar to'g'risida ma'lumotlar mavjud.
"Qishloq xo'jaligini himoya qilish" g'oyasi ishlab chiqarishning asosiy sohasi sifatida sug'orish tizimlarini davlat qurish yoki bu masalada jamoalarga yordam berish siyosatida ham amalga oshirildi. Sug'orish inshootlarini muhofaza qilish uchun davlat javobgarlikni o'z zimmasiga olishi kerak. Bundan tashqari, Kautilya qishloq xo’jaligi uchun yaroqsiz yerni yaylov uchun berishni tavsiya qildi.
Kautilya davlatning moliyaviy muammolarini hal qilishga katta ahamiyat berdi. Uning fikriga ko'ra, moliya bo'limi boshlig'i "asosiy daromad yig'uvchisi" davlat iqtisodiyotining bir qator bo'limlari uchun mas'ul bo'lishi kerak. Bundan tashqari, davlatning bu daromadi o'z xo’jaliklari "foydasi" dan tashqari barcha turdagi soliqlar va yig'imlardan iborat. "Xarajat moddasi" ga binoan, davlat sanoat, savdo, jamoat ishlarini rivojlantirish uchun mablag 'ajratishi kerak edi. Davlat iqtisodiyoti va soliq tizimi bilan bog'liq bo'lgan moliya bo'limining to'g'ri ishlashi uchun Kautilla daromadlar va xarajatlar to'g'risida qat'iy hujjatlashtirilgan yozuvlarni yuritish zarur deb hisoblagan. Shoh amaldorlarning xazinani talon-taroj qilinishini to'xtatishi kerak.
“Artxashastra”da shuningdek, mustahkam shaharni qurish ("eng qulay joyda, bu yerga to'rtta kastaga kirish imkoniyati bo’lishi hamda qirolning uyi bo'lishi kerak"), yo'llarning qurilishi haqida (asosiy yo'llar va karvon yo'llari bo'lishi kerak; suv, quruqlik va yashirin yo'llar; fillar uchun yo'llar va dala yo'llari; qoramollar uchun yo'l va mayda chorva mollari va odamlar uchun yo'l).
Shaharda turli kastalar va kasblar vakillarini joylashtirish to'g'risida ta’kidlab o'tilgan. Ruhoniylar, o'qituvchilar, maslahatchilar, hisob bo'limi vakillari shahar ichida joylashgan bo'lib, junchilar, to'quvchilar, mat ishlab chiqaruvchilar, zirh, qurol va qalqon ishlab chiqaruvchilar uning chegaralaridan tashqarida joylashar edilar. Shaharning shimoli-sharqida qurbonlik va tahorat uchun binolar, o'qituvchilar, ruhoniylar va maslahatchilar uchun binolar bo'lishi kerak.
Ilk davlat tuzilmalarining (shahar-davlatlarning) yaratilishiga boshqa sabablar qatori iqtisodiy faoliyat uchun umumiy sharoitlarni ta'minlash zarurati sabab bo'lgan, masalan, sug'orish tizimlarini qurish, tez-tez bo’ladigan toshqinlardan himoya yaratish, tashqi bosqinlardan himoya qilish uchun xandaklar va istehkomlar qurish zarurati kabilar. Davlat birodar qabilalarning umumiy sa'y-harakatlarini muvofiqlashtiruvchisi va boshqaruvchisi rolini o'ynadi.
Qadimgi hind risolada oliy hokimiyatning vazifalaridan biri "bir necha yillik foydalanish uchun" sug'urta zaxiralarini yaratish edi. Umumiy zaxiraga kiritilishi kerak bo'lgan mahsulotlar va materiallarning (dori-darmon va qurollardan tortib, qalqonlarga, toshlarga qadar) batafsil ro'yxatini taqdim etadi.
"Artxashastra" hukmdor va uning amaldorlari - "shahar gubernatorlari", "non, savdo ishlari, materiallar boshqaruvchilari", "harbiy nazoratchilar" faoliyat doirasini namoyish etadi.
"Arthashastra" risolasi qullarga egalik qiluvchi davlat iqtisodiyotining rivojlanishi, mehnatni tashkil etish va ishlab chiqarish kuchlari tuzilishi, shuningdek qishloq xo'jaligi holati, dehqonlar mehnati kooperatsiyasi, yagona sug'orish tizimi va Hindistonda kast tizimining keyingi rivojlanishi haqida to'liq to'liq tasavvur beradi.
Bu va boshqa qadimgi hujjatlarda dastlab aholini ish faoliyatiga ko’ra ajralishi asosida paydo bo'lgan kasta bo'linishi tartibga solingan. Hammadan yuqorida braxmanlar (olimlar, ruhoniylar) va kshatriyalar (hukmdorlar) bo'lgan. Keyingi pog’onada vayshalar (savdogarlar, tadbirkorlar) va nihoyat shudralar (ishchilar) paydo bo'ldi. Savdo va sudxo'rlik dehqonchilik yoki chorvachilikdan ko'ra afzalroq hisoblangan.