Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

………………… 
_АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ 

---

243 
Shirflash takrorlanmaydigan М simvoldan iborat kalit yordamida amalga 
oshiriladi. Vijinerning to’liq matritsasidan [ (M+1), R ] o’lchamli shifrlash 
matritsasi Т 
ш
ajratiladi. Bu matritsaning birinchi qatori va birinchi elementlari 
kalit simvollariga mos keluvchi qatorlardan iborat bo’ladi. Agar kalit sifatida 
<ҒЎЗА> so’zi tanlangan bo’lsa, shifrlash matritsasi Т 
ш
quyidagi beshta qatordan 
iborat bo’ladi: 
АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_ 
FҲ_АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚ 
ЎҚFҲ_АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯ 
ЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБВГДЕЁЖ 
АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_ 
 
Viginer jadvali yordamida shifrlash algoritmi quyidagi qadamlar ketma 
ketligidan iborat
: 
1-qadam
: Uzunligi М simvolli К kalitni tanlash. 
2-qadam
: Tanlangan К kalit uchun [ (M+1), R ] o’lchamli shifrlash matritsasi 
Т
ш
= (b
ij
)ni qurish. 
3-qadam
: Dastlabki matnning har bir simvolis
0R
tagiga kalit simvoli k
m 
joylashtiriladi. Kalit keraklicha miqdorda takrorlanadi. 
4-qadam
: Dastlabki matn simvollari shifrlash matritsasi Т
ш 
dan quyidagi qoida 
bo’yicha tanlangan simvollar bilan quyidagicha tartibda ketma ket almashtiriladi: 
1. Кkalitning almashtiriluvchi s
0R 
simvoliga mos k
m
simvoli aniqlanadi. 
2. Shifrlash matritsasi Т
ш 
dagi k
m
= b
ij 
shart bajariluvchiiqator topiladi. 
3. s
0R
= b
ij 
shart bajariluvchi j ustun aniqlanadi. 
4. s
0R
simvoli b
ij 
simvoli bilan almashtiriladi. 
5-qadam
: Shifrlangan ketma-ketlik ma’lum uzunlikdagi (
masalan, 4 simvolli
) 
bloklarga ajratiladi. 
 
Matnni rasshifrovka qilish esa quyidagicha ketma ketlikda amalga 
oshiriladi: 
1-qadam
: Shifrlash algoritmining uchinchi qadamidagidek, shifroformat tagiga 
kalit simvollari ketma ketligi yoziladi.

---

244 
2-qadam
: Shifromatndan s
1R 
simvollari va mos kalit simvollari k
m 
ketma-ket 
tanlanadi. Shifrlash matritsasi Т
ш
dagi k
m
= b
ij 
shartni qanoatlantiruvchi qator 
aniqlanadi. I qatorda b
ij
= s
1R 
element aniqlanadi. Rasshifrovka qilingan matnlar–
o’rniga b
ij 
simvoli joylashtiriladi. 
3-qadam
: Rashsifrovka qilingan matn ajratilmasdan yoziladi. Hizmatchi simvollar 
esa olib tashlanadi. 
Мисол: 
К = <ҒЎЗА> kaliti yordamida Т = <ПАХTAҒАРАМИ> dastlabki matnni 
shifrlash va so’ngra rasshifrovka qilish talab etilsin. Shirflash va rasshifrovka qilish 
natijalari quyida keltirilgan: 
Dastlabki matn
: ПАХTA_ҒАРАМИ 
Kalit
: ҒЎЗАҒЎЗАҒЎЗА 
Almashtirilgan so’nggi matn
: МЎЯТҒЯЕАНЎФИ 
Shifromatn:
МЎЯТҒЯЕАНЎФИ 
Kalit
: ҒЎЗАҒЎЗАҒЎЗА 
Rasshifrovka qilingan matn
: ПАХTA _ҒАРАМИ 
Dastlabki matn
: ПАХTA _ҒАРАМИ 
Polialfavitli almashtirish usullarining kriptoturg’unligi oddiy almashtirish 
usullariga nisbatan sezilarli darajada yuqori, chunki ularda dastlabki ketma 
ketlikning bir simvollari turli simvollar bilan almashtirilishi mumkin. Ammo 
shifrning statistik usullarga bardoshliligi kalit uzunligiga bog’liq.
O’rin almashtirish usullari 
O’rin almashtirish usullariga binoan dastlabki matn belgilangan uzunlikdagi 
bloklarga ajratilib, har bir blok ichidagi simvollar o’rni ma’lum algoritm bo’yicha 
almashtiriladi. Eng oson o’rin almashtirishga misol qilib, dastlabki informatsiya 
blokini matritsaga qator bo’yicha yozishni, o’qishni esa ustun bo’yicha amalga 
oshirishni ko’rsatish mumkin. Matritsa qatorlarini to’ldirish va shirflangan 
informatsiyani ustun bo’yicha o’qish ketma-ketligi kalit yordamida bajarilishi 
mumkin. Usulning kriptoturg’unligi blok uzunligiga (
matritsa o’lchamiga
) bog’liq. 
Masalan, uzunligi 64 simvolga teng bo’lgan blok (
matrista o’lchami 8x8
) uchun 

---

245 
kalitning 1,6 milliard kombinatsiyasi bo’lishi mumkin. Uzunligi 256 simvolga teng 
bo’lgan blok 
(matritsa o’lchami 16x16
) uchun esa kalitning mumkin bo’lgan 
kombinatsiyalari soni 1,4 . 10
26
ga yetishi mumkin. Bu xolda kalitni saralash 
masalasi zamonaviy komp’yuterlar uchun ham murakkab amal hisoblanadi.
Gamil’ton marshrutlariga asoslangan usulda 
ham o’rin almashtirishlardan 
foydalaniladi. Ushbu usul quyidagi qadamlarni bajarish orqali amalga oshiriladi: 
1-qadam
: Dastlabki informatsiya bloklarga ajratiladi. Agar shifrlanuvchu 
informatsiya uzunligi blok uzunligiga karrali bo’lmasa, oxirgi blokdagi bo’sh 
o’rinlarga mahsus hizmatchi simvollar – to’ldiriluvchilar joylashtiriladi. Masalan, 
* simvoli. 
2-qadam
:Blok simvollari yordamida jadval to’ldiriladi va bu jadvalda simvolning 
tartib raqami uchun ma’lum bir joy ajratiladi.
3-qadam
:Jadvaldagi simvollarni o’qish marshrutlarning biri bo’yicha amalga 
oshiriladi. Marshrutlar sonining oshishi shifr kriptoturg’unligini oshiradi. 
Marshrutlar ketma-ket tanlanadi yoki ularning navbatlanishi kalit yordamida 
beriladi.
4-qadam
:Simvollarning shifrlangan ketma-ketligi belgilangan L uzunlikdagi 
bloklarga ajratiladi. L kattalik birinchi qadamda dastlabki informatsiya 
bo’linadigan bloklar uzunligidan farqlanishi mumkin 
Ma’lumotlarni rasshifrovka qilish esa teskari tartibda amalga oshiriladi. 
Kalitga mos xolda marshrut tanlanadi va bu marshrutga binoan jadval to’ldiriladi. 
Jadvaldan simvollar element nomerlari kelishi tartibida o’qiladi. 
Misol: 
Dastlabki matn Т
0 = 
<ЎРИНАЛМАШТИРИШUSULИ>ni shifrlash tilan 
etilsin. Kalit va shifrlangan bloklar uzunligi mos xolda quyidagilarga teng: