Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

GAPNING MAZMUNIGA KO’RA TURLARI
Darak gap. Qadimiy turkiy tilda darak gap biror hodisa haqida xabar beradi, biror faktni yoki belgini bayon qiladi, tasdiqlaydi yoki inkor qiladi.
Masalan: Turgəs qag’an susi Boluchuda otcha borcha kəlti. Ol ou anta өlti. Әdgu qїlmadїm (Kt).
Darak gaplarning kesimi ko’pincha ijro maylidagi fe’llardan bo’ladi. Masalan: Qїrq їzїg’ uda basdїmiz (To’n).
Buyruq gap. Buyruq gap tinglovchiga biror ishni bajarish uchun buyurish, do’q, iltimos, yalinish, nasihat, ta’kidlash, chaqirish va boshqa shu kabi ma’nolarni bildirgan.
Buyruq gaplarning kesimi –zun, -zün, -ayїn, -alїm, -əlim, -qїl, -kil, -g’їl, -gil kabi affikslar bilan shakllanadi. Masalan: Yir su idisiz qalmazun. Anї atayїn. Sabїmїn tukəti әshidgil. Turk bodun olurayin.
Emotsianallik gap mazmunidan emas, undov va modal so’zlar orqali ifodalanadi. Misollar ham shunga ishora qiladi. Keltirilgan misollar darak va buyruq gaplarga tegishli, ba’zilari esa undalma, gap emas.
Qadimgi turkiy tilda darak gap kesimi fe’ldan boshqa so’z turkumidan ham ifodalanish mumkin.
So’roq gap. Obidalarda uchraydigan so’roq gaplar ba’zan faqat so’roqni, ba’zan so’roq ham xayratlanishni, taajjubni, ba’zan taxmin, gumon va shubha ottenkasini bildiradi. So’roq gap kesimi bo’lishli va bo’lishsiz formada bo’lishi mumkin. Masalan: Nəkə qorqurbїz? Nəgu kətər sizlar? Turk bodun, əliңin, teruңin Kim arttї?
So’roq gaplarni mazmuniga ko’ra sof so’roq gaplar, ritorik so’roq gaplar va so’roq –buyruq gaplar kabi gruppalarga ajratish mumkin.
Sof so’roq gaplarda javob talab qilinadi. Bunday so’roq gaplar shubha va taajjub mazmuni ifodalanadi. Masalan: Qag’anїm qanї?
Ritorik so’roq gaplarda esa javob talab qilinmaydi. Bunday so’roq gap tasdiq ma’nosini ifodalaydi. Masalan: Qag’anqa isig quchug birürmən?!
So’roq-buyruq gaplarda ham so’roq, ham buyruq ottenkasi bo’ladi. Masalan: Og’uzda iki uch bїң sümüz kəltəchimiz barmu nə?
Qadimgi turkiy tilda ko’chirma gaplar keng qo’llangan. Ko’chirma gap avtor gapi bilan tә — fe’li orqali bog’lanadi: …bodun ancha tәmis: «Әllig bodun әrtim, әlim amtї qanї? Kimkә әlig qazg’anurmәn?» - tәr әrmis. – «Qag’anlїg’ bodun әrtim, qag’anїm qanї, nә qag’anqa isig küchüg bәrür mәn? Tәr әrmis (Kt)
Ba’zi ko’chirma va o’zlashtirma gaplar -mə fe’li vositasida emas, mazmunga ko’ra birikadi. Ol sabїg’ їt(t)їm: qantayїn (To’n)